Είναι αρχιτέκτονας-community artist.

Πραγματοποιεί δράσεις μέσα από μια σύνθετη τέχνη που περιλαμβάνει το περπάτημα, την ποίηση, τη ζωγραφική, το κείμενο, την επιτέλεση.

Σπούδασε Αρχιτεκτονική στη Φλωρεντία.

Η διδακτορική της διατριβή ήταν στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ και έχει τίτλο «Εκτοπισμένοι Αστικοί νομάδες στις μητροπόλεις. Σύγχρονα ζητήματα για τη μετακίνηση, την πόλη και τον χώρο» (Νήσος 2008).

 

Ήταν στην ομάδα «Αστικό Κενό» (Αστικό Κενό, Futura 2006).

Μεγάλο μέρος της δουλειάς της εμπεριέχεται στο Νομαδική Αρχιτεκτονική. Περπατώντας σε ευάλωτα τοπία (Futura 2018).

Δημιούργησε το «Δίκτυο Νομαδικής Αρχιτεκτονικής» το 2005.

Τα σώματα δημιουργούν, κάθε φορά ξεκινώντας από την αρχή, ένα μεταβαλλόμενο χωροχρόνο σε έναν τόπο διασχίζοντας τα σύνορα. Η διαδικασία πραγματοποιείται μέσα από τη συνεργασία νομαδικών υποκειμένων, την εμπλοκή μεταξύ τους, την εμπλοκή με τους κατοίκους και με τη δημιουργία “εφήμερων κοινοτήτων”.

 

Δράσεις της αφορούν την περιπατητική τέχνη, όπως: Πομπή στα ίχνη κατοίκησης. Διασχίζοντας τον Ελαιώνα, Water Girls-Water Boys (στον Κηφισσό), Αντάρτισσα Νίτσα-Ελένη Παπαγιαννάκη, Revolution Bodies, κ.ά.

 

Το σπίτι ως ύφασμα έχει έμφυλη προσέγγιση όπως και το Memoria. Γυναίκες στο Βουνό. Δημόσιες Αναγνώσεις.

www.nomadikiarxitektoniki.net

 

 

*Το υλικό της ανάρτησης παραχωρήθηκε στο Αρχείο από την ίδια τη βιογραφούμενη -την οποία ευχαριστούμε πολύ- τον Χειμώνα και την Άνοιξη του 2021. Η ίδια η βιογραφούμενη είχε ακόμα και την τελική θεώρηση των κειμένων της ανάρτησης. 

“Η Αρχιτεκτονική είναι ένας τρόπος να ζεις,

ένα ταξίδι σε πόλεις, σχέδια και σώματα.”

Ελένη Τζιρτζιλάκη

(www. nomadikiarxitektoniki.net)

 

Κατάγομαι απο την Κρήτη – μεγάλωσα στην Αθήνα. Παιδί περνούσα τα καλοκαίρια στα Χανιά, με τη γιαγιά μου και τον παππού μου, σ’ ενα σπίτι με κήπο, μέσα στην πόλη. Ο παππούς μου ήταν δάσκαλος με μόρφωση και κουλτούρα, άνθρωπος των γραμμάτων, και ηταν εκείνος που μου έμαθε να γράφω και να διαβάζω. Ο πατέρας μου ηταν κομμουνιστής –αυτό τον χαρακτήριζε– και η μητέρα μου έχασε δυο αδέλφια στον Εμφύλιο, στο νομό Χανίων –τον αδελφό της τον δολοφόνησαν μετά από δίκη, το 1948, καθως ήταν απο τα στελέχη του Κ.Κ. Χανίων και η αδελφή της σκοτώθηκε στο Βουνό· ήταν αντάρτισσα, ήταν γενναία και καλλιεργημένη γυναίκα-κορίτσι. Σκοτώθηκε σε μάχη, τον Aπρίλιο του 1949 στα Σφακιά κοντά στο χωριό Καλλικράτης, πολύ νέα. Το κεφάλι της το περιέφεραν στη πόλη των Χανίων και το σώμα της έμεινε άταφο για χρόνια στο Βουνό.  Έχω τ’ όνομά της.

 

Μεγάλωσα σ’ ένα σπίτι – μικρή μονοκατοικία, με αυλή, στο τέρμα των Πατησίων, στα σύνορα με τη Ριζούπολη, που είχε χαρακτηριστικά κοινόβιου, καθώς φιλοξενούσαμε πολλούς αριστερούς φίλους-συντρόφους του πατέρα μου και των θείων μου, αλλά και συγγενείς από την Κρήτη. Οι γονείς μου ήθελαν πολύ να σπουδάσω, ιδιαίτερα ο πατέρας μου. Μου έλεγε να είμαι ελεύθερη και να ζήσω όπως θέλω.

Η μητέρα μου κουβαλούσε το πένθος για τ’ αδέλφια της και τον φόβο –χαρακτηριστικά που πέρασαν και σ’ εμένα. Διάβαζα πολύ απο μικρή, βιβλία που πουλούσαν κομμουνίστριες, που είχαν επιστρέψει απο την εξορία, από σπίτι σε σπίτι και ζούσαν  από αυτό. Ερχόντουσαν σπίτι κι ο πατέρας μου, προκειμένου να τις βοηθήσει, αγόραζε τα βιβλία για να τα διαβάσουμε εμεις. Ήθελε να μορφωθώ. ΄Ετσι, διάβαζα από το δημοτικό ελληνική ποίηση, Ντοστογιέφσκι, Καμύ, Τολστόι, Πούσκιν, Σαρτρ.

Έχω έναν αδελφό, τον Γιώργο Τζιρτζιλάκη, που σπούδασε κι αυτός Αρχιτεκτονική. Έχουμε πολύ στενή σχέση, αλλά είμαστε πολύ διαφορετικοί. Στην οικογένεια, ήταν σημαντικό ότι αυτός ήταν αγόρι και μικρότερός μου. Ο αδελφός μου σωματοποιούσε, μικρός, τα προβλήματα της μητέρας μου κι ήταν συχνά άρρωστος. Η μητέρα ήταν πολύ δεμένη μαζί του.

Τα παιδικά χρόνια ήταν όμορφα. Πηγαίναμε σε πορείες Ειρήνης, εκδρομές και παίζαμε στη γειτονιά με άλλα παιδιά, κορίτσια κι αγόρια. Στο σπίτι είχαμε μια όμορφη ζωή. Τη γειτονιά καθόριζε ένα ρέμα, που τη χώριζε στα δυό, το οποίο συνδεόταν με τον Ποδονίφτη. Από μικρή ζούσα αρκετά με τη φαντασία και ερωτευόμουνα  κορίτσια  κι  αγόρια.

 

΄Ολα ανατράπηκαν οταν ήρθε η Δικτατορία κι ο πατέρας μου κρύφτηκε για να μην τον συλλάβουν. Συνέχισε να κρύβεται για δυό περίπου χρόνια. Εμείς τότε ζήσαμε στο σπίτι την αστυνομική βία, πράγμα που με τραυμάτισε βαθιά. Η αστυνομία ερχόταν συχνά, μέρα και νύχτα, στο σπίτι και έψαχναν τον πατέρα μου. Η μητέρα μου φοβόταν πολύ και δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Εγώ στράφηκα στη μουσική και σε ατέλειωτες περιπλανήσεις στην πόλη. Έφυγα, έφηβη, για λίγες ημέρες από το σπίτι, σύχναζα σε πλατείες και πήγαινα σε κλαμπ κρυφά, όπου χόρευα ως το πρωί. Σύχναζα κυρίως στην πλατεία Καραμανλάκη. Γνώρισα άτομα της πόλης αρκετά παράξενα. Ήταν οι πρώτες μου περιπλανήσεις και τότε γεννήθηκε η αγάπη μου για την πόλη, με την οποία ασχολήθηκα αργότερα. Με τη μητέρα μου είχα πολύ κακή σχέση. Σ’ αυτήν τη φάση, έζησα βία από τη μητέρα μου κι από έναν ξάδελφό μου.

Ο πατέρας μου επέστρεψε στο σπίτι, αφού υπέγραψε δήλωση μετανοίας και προσπάθησε να πείσει τη μητέρα μου να φύγω για σπουδές στο εξωτερικό. Εκείνη την περίοδο συναντούσα φίλες του, αριστερές –ανάμεσά τους ήταν κι η Λιλή Ζωγράφου–, οι οποίες μου έλεγαν πόσο σημαντικό θα ήταν για τη ζωή μου να πάω να σπουδάσω στο εξωτερικό. Μου φαινόταν πολύ διαφορετικές γυναίκες και τις θαύμαζα. Ηθελα πολύ να φύγω απο την Ελλάδα.

 

Ήθελα να πάω στο Παρίσι και να σπουδάσω σκηνοθεσία. Όμως τελικά πήγα στην Ιταλία, επειδή ήταν πιο κοντά και η Αρχιτεκτονική, όπως πίστευε ο πατέρας μου, ήταν μια καλλιτεχνική σχολή, που όμως θα μου έξασφάλιζε και κάποια χρήματα για να ζήσω. Μου είχαν πει ότι, αν δεν περνούσα όλα τα μαθήματα, θα επέστρεφα πίσω.

Η ζωή μου άλλαξε εντελώς στην Ιταλία· βρέθηκα στη Φλωρεντία, στο περιβάλλον της Σχολής, που ήταν φιλόξενο και πολύπλευρο. Η Αρχιτεκτονική μ’ ενδιέφερε πολύ, καθώς και η σχέση της με την πολιτική, που ήταν το χαρακτηριστικό της Σχολής στη Φλωρεντία, εκείνη την περίοδο. Τα μαθήματα μου φαίνονταν εκπληκτικά και προσπαθούσα να καταλάβω και να ρουφήξω ό,τι μπορούσα. Είχαμε καλούς καθηγητές (όπως τον Adolfo Natalini) και η Σχολή μας στεγαζόταν σε υπέροχα κτίρια, στο κέντρο της πόλης. Ένα τμήμα της συστεγαζόταν με την Καλών Τεχνών, όπου υπήρχαν έργα του Michelangelo. Από την αρχή, γνώριστηκα με ιταλίδες/ους συμφοιτήτριες/ες και μπήκα σε ομάδες, μια που με ομάδες δουλεύαμε. Η αρχιτεκτονική της πόλης υπήρχε έντονα ως κατεύθυνση στη Σχολή της Φλωρεντίας, καθώς και η τέχνη. Περνούσαμε την ημέρα μας, ως αργά, στη Σχολή, δουλεύοντας και συζητώντας, μια που οι χώροι ήταν άνετοι και υπήρχαν κήποι στους οποίους μπορούσαμε να δουλεύουμε όταν είχε καλό καιρό. Στην αρχή έμενα στην piazza Santo Spirito (κεντρική, σημαντική πλατεία), μετά μετακόμισα και έμεινα με άλλους φοιτητές καλλιτέχνες ιταλούς. Κάθε βράδυ έκαιγαν τα έργα που έφτιαχναν στη διάρκεια της ημέρας.

΄Εζησα τον απόηχο του ’68. Μου έκανε εντύπωση πόσο ανοιχτά μιλούσαν οι συμφοιτητές/τριες στους καθηγητές. Ο Antonio Negri ερχόταν και μιλούσε στη Σχολή.

 

Στην αρχή, οργανώθηκα σε πολιτικές ελληνικές οργανώσεις, αλλά γρήγορα έφυγα και άρχισα να πηγαίνω στις συναντήσεις των φεμινιστικών ομαδων και της ιταλικής Αυτονομίας, επίσης στο Circolo Santa Croce, όπου έβλεπα ταινίες των Pasolini, Rossellini κ.ά. Ο Pier Paolo Pasolini είχε ερθει και είχε μιλήσει στο Circolo στο οποίο σύχναζαν διανοούμενοι/ες, εργάτες/τριες, φοιτητές/τριες. Μπήκα σε μια άλλη κουλτούρα, που με συνεπήρε. Αγαπούσα πολύ τη σχολή μου, τα μαθήματα, τους καθηγητές/τριες, τις συμφοιτήτριες/τες. Ακολούθησα καλλιτεχνική κατεύθυνση και μαθήματα που σχετίζονταν με την πόλη, τον αστικό σχεδιασμό και την ιστορία της Αρχιτεκτονικής. Αγαπούσα τα μαθήματα που αφορούσαν την έρευνα σε γειτονιές όπως το San Lorenzo, τη Santa Croce, αλλά και μαθήματα που σχετίζονταν με τον κινηματογράφο· επίσης μ’ ενδιέφερε πολύ το Restauro dei Monumenti e dei centri storici, μάθημα στο οποίο είχαμε μια γυναίκα καθηγήτρια, την Pietra Melara. Μου έκανε εντύπωση πόσο δυναμική ήταν. Τη θαύμαζα. Με τις φίλες μου κάναμε τα Σαββατοκύριακα ωτοστόπ και είχαμε ταξιδέψει σε όλη την Ιταλία. Συχνά, πηγαίναμε στη Ρώμη. Επίσης, απο τότε γνώρισα τη Μακροβιοτική και το Τάι Τσι, καθως και τα πρώτα κοινόβια. Μολις τελείωσα τη Σχολή, πήγαμε με φίλες μου στη Βαρκελώνη. Μείναμε αρκετό καιρό εκεί. Ηταν ενα ταξίδι που με καθόρισε. Η πόλη και η αρχιτεκτονική της, αλλά και οι άνθρωποι.

 

Στη συνεχεια, πήγα στη Ρώμη, όπου σπουδασα Restauro dei Monumenti e dei centri storici (ICCROM). Η σχολή μας ήταν στο κέντρο της πόλης, στο Trastevere. Είχε έναν κινηματογράφο εκεί κοντά, στο Campo dei Fιori,που έβλεπα ταινίες του Vim Venters. Παράλληλα, ασχολήθηκα με το θέατρο, την ποίηση και συμμετείχα στο Festival della Poesia, που είχε οργανώσει στην Ostia ο αρχιτέκτονας Renato Nicolini, τον οποίο γνώριζα. Συμμετείχα, εκείνη την εποχή, σε πολλά πολιτιστικά δρώμενα στη Ρώμη, σε πλατείες, κήπους κ.λπ. Είχα παρακολουθήσει σεμινάρια με τον Grotowski και το Odin Theater (Eugenio Barba). Συμμετείχα σε εκδηλώσεις στην Casa delle Donne και σε φεμινιστική ομάδα, στην περιοχή Monte Sacro.

 

Συνέχισα με σεμινάρια Αρχιτεκτονικής στη Πράγα, στο Παρίσι και ολοκλήρωσα ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα στη Σχολή της Λισαβόνας, για την Αρχιτεκτονική στο Πόρτο.

 

Δυσκολεύτηκα πολύ να επιστρέψω στην Ελλάδα.

 

Κάποια στιγμή, επέστρεψα και μετακόμισα στη Θεσσαλονίκη, όπου εργαζόμουν το πρωί σε αρχιτεκτονικό γραφείο και το απόγευμα σπούδαζα θέατρο στη σχολή της Ρούλας Πατεράκη.

 

Στη συνέχεια, επέστρεψα πάλι στην Ιταλία και προσπάθησα να δουλέψω εκεί. Έκανα ενα ταξίδι στην Κούβα, όπου εργάστηκα για τον τόπο. Γνώρισα πολύ καλά την πόλη της Αβάνας και έζησα με Κουβανές και Κουβανούς.

 

Δούλεψα με σύμβαση έργου στον τομέα Αρχιτεκτονικών Μελετών, στο ΥΠΕΧΩΔΕ, στη συνέχεια έγινα μόνιμη και συνέχισα να ασχολούμαι με τις πολεοδομικές μελέτες. Δεν μ’ ενδιέφερε ιδιαίτερα το αντικείμενο –ήθελα να μετατεθώ στο Υπουργείο Πολιτισμού. Πίστευα οτι εκεί θα ήταν καλύτερα. Μετατέθηκα στο Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Ήταν απογοητευτικά. Παραιτήθηκα όταν πέθανε ο πατέρας μας. Άρχισα να διδασκω στη σχολή ΑΚΤΟ το μάθημα «Επανάχρηση Χώρων», που εγώ εμπνεύστηκα. Δίδασκα 20 χρόνια το μάθημα αυτό, στο τμήμα Αρχιτεκτονικής Εσωτερικών Χώρων, και ήμουν στην ομαδα του μεταπτυχιακού της Σχολής.

 

Στην Αθήνα,ο αδελφός μου και οι φίλοι του δημιούργησαν το αρχιτεκτονικό περιοδικό «Τεύχος». Έγραφα στο περιοδικό και σύχναζα στα γραφεία που βρίσκονταν στη στοά Κολοκοτρώνη. Γνώρισα ενδιαφέρουσες γυναίκες αρχιτέκτονες, όπως την Ιωάννα Θεοχαροπούλου, την Τζίλυ Τραγανού, τη Zahah Hadid κ.ά. Βέβαια και εδώ, στην κεντρική ομάδα του περιοδικού, δεν υπήρχαν γυναίκες – εμείς βοηθούσαμε, γράφαμε, ήταν και η Όλγα Σημαιοφορίδη, που έκανε τη φασίνα του περιοδικού.

 

Με την Ιωάννα Θεοχαροπούλου και τη Λένα Τζιώρα δημιουργήσαμε το Κέντρο Αρχιτεκτονικής και πήραμε χρηματοδότηση απο το ΥΠΠΟ. Νοικιάσαμε εναν χώρο στην Πειραιώς, που έβλεπε τον αρχαιολογικό χωρο του Κεραμεικού, κι εκεί πραγματοποιήσαμε τα εργαστήρια με θέμα «Πειραιάς: οι εγκαταλειμμένες περιοχές και ο μετασχηματισμός τους», προσκαλώντας πολλές αρχιτεκτόνισσες και πολλούς αρχιτέκτονες, κυρίως από το εξωτερικό. Η πλειοψηφία ήταν άνδρες και –τρεις γυναίκες καθώς ήμασταν– αισθάνθηκα αυτό το ανδρικό βλέμμα της Αρχιτεκτονικής στον χώρο που είχαμε δημιουργήσει εμείς. Εκείνη την περίοδο, γνώρισα την Άννη Βρυχέα.

 

Πραγματοποίησα ερευνητικό πρόγραμμα σε συνεργασία με τον Νίκο Καζέρο στο ΕΜΠ: «Τα βιομηχανικά κτίρια και το περιβαλλον τους στην περιοχή ‘Εργοστασια’, του Πειραιά», με επιστημονική υπεύθυνη την Άννη Βρυχέα.  Επρόκειτο για τη διερεύνηση των τρόπων προσέγγισης και των όρων της πιθανής επανακατοίκησης και επανάχρησης της περιοχής από τον αστό περιπατητή, η διαδικασία της περιπλάνησης ως μέθοδος προσέγγισης και μετασχηματισμού της πόλης.

 

Στο ΕΜΠ, φοίτησα στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του Χώρου». Η διπλωματική μου εργασία πραγματοποιήθηκε υπό την Άννη Βρυχέα και είχε ως θέμα τις «Εμπειρίες Νομαδισμού. Οι νομάδες των πόλεων εκ-τοπισμένοι και η κατοίκηση». Η έρευνα είχε ως αντικείμενο τον αστικό νομαδισμό και τον μετασχηματισμό ο οποίος προκύπτει εξαιτίας της εξάπλωσής του στο τοπίο των πόλεων. Το πεδίο της εντοπίζεται στο φαινόμενο του αστικού νομαδισμού, δηλαδή της μετακίνησης, της περιπλάνησης ομάδων ανθρώπων – φαινόμενο το οποίο αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς στις μεγάλες πόλεις. Τμήμα της εργασίας αναφέρεται στην προσωρινή κατοίκηση της πλατείας Κουμουνδούρου από κούρδους πρόσφυγες.

 

Στη συνέχεια, ξεκίνησα τη Διδακτορική μου διατριβη, «Αστικός νομαδισμός, εκ-τοπισμός και κατοίκηση. Κινητικότητα και σύγχρονα ζητήματα κατοίκησης», με έρευνα πεδίου την Αθήνα και υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Άννης Βρυχέα.

Εκείνη την περίοδο, για δυο χρόνια, ήμουν μαζι της στη διδακτική ομάδα του Ε.Μ.Π., στον τομέα ΙΙΙ, «Αρχιτεκτονική Γλώσσα –Επικοινωνία και Σχεδιασμός», στα μαθήματα «Ειδικά θέματα χώρου και επικοινωνίας. Η αρχιτεκτονική του κενού»και «Αντικείμενο καθημερινής χρήσης»  (2003-2005).

‘Ηταν μια γυναίκα που με καθόρισε και που θαύμαζα ιδιαίτερα. Όταν εκείνη έφυγε από τη ζωή, πολλά αλλαξαν· αισθανόμουν ξένη και ευάλωτη στο περιβάλλον αυτό και ήθελα όσο γινόταν πιο γρήγορα να τελειώσω και να φύγω. Παρουσίασα τη διδακτορική μου διατριβή το 2008 (Σόλων Ξενόπουλος, Σ. Σταυρίδης, Ν. Λάσκαρης). Μέρος της διατριβής μου εκδόθηκε με τον τίτλο «Εκτοπισμένοι αστικοί νομάδες στις μητροπόλεις. Σύγχρονα ζητήματα για τη μετακίνηση στην πόλη και στον χώρο» (εκδόσεις νήσος, 2008).

 

Συμμετείχα στην ομάδα που πήρε το 1ο βραβείο, σχεδίασε και επέβλεψε την πλατεία Μοναστηρακίου (Νίκος Καζέρος, Ζίνα Κωτσοπούλου, Βάσω Μανιδάκη, Χριστίνα Παρακεντέ, Ελένη Τζιρτζιλάκη), μεταξύ 1998 και 2008. Ήταν μια επίπονη διαδικασία μεγάλης διάρκειας για έναν δημόσιο χώρο στο κέντρο της Αθήνας, κατά την οποία είχαμε ν’ αντιμετωπίσουμε τη γραφειοκρατία, το ελληνικό αρχιτεκτονικό κατεστημένο, το ελληνικό δημόσιο. Δουλέψαμε πολύ και δώσαμε σκληρές μάχες, προσπαθώντας να υλοποιήσουμε ένα όνειρο που ήταν ο σχεδιασμός της πλατείας όπως την είχαμε φανταστεί, έναν ανοιχτό πολύχρωμο δημόσιο χώρο, στον οποίο να υπάρχει η άμεση σχέση με το ποτάμι του Ηριδανού, που είναι θαμμένο κάτω απο την πλατεία. Είχαμε ν’ αντιμετωπίσουμε επιπλέον την πρόκληση της διέλευσης του μετρό, υπόγεια, και τις απολήξεις του στην πλατεία. Κατορθώσαμε το έργο που υλοποιήθηκε να είναι πολύ κοντά σε εκείνο που είχαμε σχεδιάσει στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, κρατώντας την ποιότητα των υλικών και του σχεδιασμού. Για να πραγματοποιηθεί χρειάστηκαν δέκα χρόνια κι εμείς είχαμε υποστεί, ως αρχιτέκτονες και ως άνθρωποι, φθορές.

Μετά από αυτό το σημαντικό έργο για την πόλη της Αθήνας, ακολούθησα μια διαφορετική πορεία, αναζητώντας μια άλλη γλώσσα, ανάμεσα στην τέχνη και την αρχιτεκτονική, έξω απο τον ακαδημαϊκό χώρο και το αρχιτεκτονικό κατεστημένο. Στο μεταξύ, είχα γνωρίσει και είχα παντρευτεί τον Χρήστο Κούκη, φωτογράφο, με τον οποίο έζησα δέκα χρόνια με αγάπη και έγνοια. Η ζωή μαζι του ήταν μια περιπέτεια που έφτασε σε μια κορύφωση και άρχισε να φθίνει. Η συμβίωση διακόπηκε, η σχέση συνεχίστηκε και διακόπηκε από τον πρόωρο θάνατό του, τον Ιανουάριο του 2009.

 

«Πιστεύω ότι το μαγικό μυστικό

είναι η ίδια η ζωή.»

Rosa Luxemburg

 

΄Οσο τα χρόνια περνούν, βρίσκω πως η δουλειά μου αφορά το τραύμα, την ευαλωτότητα, τη συν-αισθηματική σχέση με την πόλη και με τους ανθρώπους. Οι σχέσεις που αναπτύχθηκαν με γυναίκες και άνδρες που συμμετείχαν στις δράσεις της ομάδας Αστικό Κενό και της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής είναι σχέσεις βαθιές, δεσμοί που μας ενώνουν. Δικός μου στόχος και εμμονή είναι η δημιουργία της κοινότητας. Η δυσκολία ήταν πάντα μεγάλη.

H δουλειά μου θέλω, όλο και περισσότερο, να αφορά τις γυναίκες, καθως μου είναι βίωμα και γνώση πόσο βαθιά ριζωμένη είναι η πατριαρχία στην Eλλάδα και πόσο σημαντικό είναι να γίνουν ρωγμές σε αυτήν. Η έρευνα είναι σημαντική, γιατι είναι αυτό που απομένει, αυτό που ισχυροποιεί το έργο. Και η τελετουργία.

“Με τα σώματα μας ευάλωτα

και εκτεθειμμένα στη πόλη

υπάρχουμε πολιτικά.”

Φράση που μ’ εχει καθορίσει.

 

Ξεκίνησα την ομάδα Αστικό Κενό ως μια κίνηση προς τα έξω, στην πόλη, μαζί με τον Νίκο Καζέρο· γεννήθηκε ως ιδέα στο εργαστήριό μας, στου Ψυρρή. Mας ενδιέφερε πώς το σώμα μπορεί να είναι παρόν στην Aρχιτεκτονική. Προηγουμένως, είχαμε ξεκινήσει περιπλανήσεις στα αστικά κενά του Ψυρρή και στο κέντρο της πόλης. Τα αστικά κενά είχαν ιδιαίτερη σημασία εκείνην την περίοδο, έδιναν χώρο για νέες δυνατότητες.

 

Προσκαλέσαμε φίλους, αρχιτέκτονες και εικαστικούς. Επιθυμούσαμε να βιώσουμε σωματικά/πνευματικά τα αστικά κενά, σε μια συμμετοχική καταστασιακή διαδικασία αλληλεπιδράσεων. Η ομαδα Αστικό Κενό συναντιόταν κάθε εβδομαδα στο εργαστήριό μας. Χανόμασταν σε πολύωρες κουβέντες, αντιπαραθέσεις και εξόδους για δράσεις στην Αθήνα. Καλούσαμε τους πολίτες σε συμμετοχή.

Τότε, έγραφα: «η ενασχόλησή μας με τους κενούς χώρους της πόλης ξεκίνησε ως ένα ταξίδι φυγής, περιπλάνησης μιας μικρής ομάδας, αρχικά μέσα στην πόλη, ως μια αποκλίνουσα πορεία, ως μια κατάδυση στις τρύπες της, όπως έλεγε ο Αριστομένης Προβελέγγιος. Η δράση αποτελεί μια προσωρινή κατοίκηση που περιέχει το χαρακτηριστικό της εναντίωσης στο αποξενωμένο κείμενο, που είναι το τοπίο της πόλης [….] με το ιδιο της το σώμα, η ομάδα Αστικό Κενό εμπλέκεται στα δρώμενα της πόλης […] συγκρούεται και υπαινίσσεται μιαν άλλη πόλη της αληθινής κατοίκησης-διαμονής, στην οποία καλεί τους πολίτες να συμμετέχουν».(Από την έκδοση Αστικό Κενό, εκδ.futura, 2008.)

 

Mια απο τις πρώτες δράσεις της ομάδας ήταν ο «Βηματισμός», όπου σε κενό οικόπεδο, κοντα στην πλατεία Κουμουνδούρου, δοκιμαζόταν η επαφή του πέλματος με το έδαφος.

 

Άλλη δράση, στις 11 Μαρτίου 1999, ήταν το «Στην κοίτη του ποταμού Κηφισσού Θορυβώδης πορεία» .Ένα κρύο βράδυ συναντηθήκαμε στη γέφυρα του Ρέντη, πάνω από την κοίτη του Κηφισού, εφοδιασμένοι ο καθένας μ’ έναν γαλβανιζέ κουβά και σχοινί και έναν φακό, και κατεβήκαμε στην κοίτη απο τις απότομες σκάλες που ήταν σκαμμένες πάνω στις λιθόκτιστες όχθες του ποταμού. Περπατήσαμε περνώντας κάτω απο τις κάθετες γέφυρες των δρόμων και των σιδηροτροχιών, ανεβαίνοντας την κοίτη προς βορρά.Στη διάρκεια της διαδρομής, βρόμικα νερά και λάσπες εμπόδιζαν το περπάτημά μας […]Στη γέφυρα βρίσκονταν φίλοι και κάποιοι που είχαν σταματήσει και έβλεπαν τη δραση μας. […]Ο Κηφισός, σ’ αυτό το σημείο, τώρα, έχει καλυφθεί και δεν υπάρχει δυνατότητα να περπατήσεις στην κοίτη.

 

Επίσης, μια αλλη δράση ήταν το «Αποχαιρετώντας την ελεύθερη πόλη. Γεύμα στην Ακαδημία Πλάτωνος», στις 27 Ιανουαρίου 2002. Επρόκειτο για ένα ανοιχτό, κυριάκατικο γεύμα, μέσα στα αρχαία, στο πάρκο της Ακαδημίας Πλάτωνος, με προσκεκλημένους τους θαμώνες και τους διαβάτες του πάρκου. Φίλοι, περαστικοί, παιδιά, τσιγγάνοι συμμετείχαν στο φαγητό, που κατέληξε σε γιορτή. Η δράση ήθελε να υπενθυμίσει τη δυνατότητα των αρχαίων ερειπίων να αποτελούν έναν δημόσιο χώρο· επίσης δήλωνε την αντίθεσή μας σε οποιαδήποτε περίφραξη του χώρου.

 

Άλλη Δράση ήταν εκείνη στα Προσφυγικά, της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Στις 25 Μαίου του 2000, είχε προηγηθεί μια δράση που ήταν το παιχνίδι «Μήλα», μαζί με τους κατοίκους, παράλληλα με τις εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα εκεί. Στις 15 Δεκεμβρίου του 2003, ακολούθησε η δράση «Αναμονή». Σε μια πόλη στην οποία αυξάνονταν τα κύματα των προσφύγων, ήταν φανερή η αποστροφή του κράτους για εναν χώρο σαν κι αυτόν, με πολλαπλές σημασίες, που δεν ταίριαζε στην ολυμπιακή εικόνα της πολης. Η δράση μας ήταν η δημιουργία σειρών αναμονής μπροστά από τις κλειστές κεντρικές εισόδους του κτιρίου. Η ομάδα μας, έτσι, τασσόταν στο πλευρο των κατοίκων και όλων εκείνων που αγωνίζονταν για τη διάσωση του χώρου των Προσφυγικών και ενάντια στην ακατάσχετη τσιμεντοποίηση της Αθήνας, με πρόσχημα τους Ολυμπιακούς  Αγώνες.

Η βασική ομαδα ήμασταν οι Νίκος Καζέρος, Ελένη Τζιρτζιλάκη, Ζάφος Ξαγοράρης, Ζησης Κοτιώνης, Φοίβη Γιαννίση, Πάνος Κούρος, Χαρίκλεια Χάρη, Χριστίνα Παρακεντέ, Τζίμης Ευθυμίου, Λία Καναγκίνη. Η ομάδα έκλεισε έναν κύκλο, καθως καθεμία και καθένας ακολούθησε διαφορετικές διαδρομές στην πόλη ή σε άλλες πόλεις. Ο Λεωνιδας Χρηστάκης και ο Σίμος ο Υπαρξιστής συμμετείχαν στις δρασεις μας. Ο Αριστομένης Προβελέγγιος συχνά μιλούσε μαζί μας. Η ομαδα Αστικό Κενό βρισκόταν στην άλλη όχθη, απέναντι σε κάθε ειδους αμοιβή ή συνεργασία με τους θεσμούς. Τα λιγοστά έξοδα των δράσεων καλύπτονταν από εμάς τους ίδιους ·το ίδιο και η έκδοση του βιβλίου Αστικό Κενό / UrbanVoid από τις εκδόσεις futura, το 2008.

 

Νομαδική Αρχιτεκτονική (www.nomadikiarxitektoniki.net)

 

Οι δράσεις της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής πραγματοποιούνται διασχίζοντας τον δημόσιο χώρο και τα αστικά κενά και συνδέουν το σώμα με το έδαφος της πόλης. Βρίσκονται ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την τέχνη, εμπεριέχοντας στοιχεία απο την αστική γεωγραφία, την ανθρωπολογία και τις κοινωνικές επιστήμες.

 

Η ιστορία έχει ως εξης: αρχικά, δημιουργήθηκε μια ομάδα γυναικών –οι Five Fingers, με τη Σοφία Ντόννα, την Πέγκυ Ζάλη, την Κατερίνα Χρυσανθοπούλου και τη Ναταλία Ρουμελιώτη–, μέσα απο τη συνεργασία με την ομάδα Stalker από τη Ρώμη και το «Egnatia Project, ένα ταξίδι μεσω αναμνήσεων μεταναστών»· η ομάδα αυτή μετατράπηκε σε Δίκτυο Νομαδική Αρχιτεκτονική και συνεχίσαμε η Πέγκυ Ζάλη, η Άννα Τσουλούφη κι εγώ.

 

Η ερευνητική διαδικασία στο Γκαζοχώρι διήρκησε τρία χρόνια. Ήταν τον πρώτο χρόνο, 2004-2005, το πρότζεκτ «Σας ικετεύω, μην κατεδαφίζετε τον κόσμο μου»: ανθρωπολογική-βιωματική έρευνα και βιωματικός χάρτης στην περιοχή· στη συνέχεια, «Ο συμμετοχικός σχεδιασμός παιδικής χαράς», σε συνεργασία με το 87ο δημοτικό σχολείο· και την τρίτη χρονιά, «Ο μετασχηματισμός του εδάφους»: μια σειρά από δράσεις-επιτελέσεις στη γειτονιά, που είχαν σχέση με τον εξευγενισμό [gentrification], την κατασκευή στάσης μετρό στην περιοχή και τις αλλαγές που ακολούθησαν.

 

Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε το πρότζεκτ «Ένας ύμνος στον Άπολι… στους τόπους που ζουν οι Απόλιδες», που συνίστατο σε μια σειρά από επισκέψεις στο Κέντρο Υποδοχής Αιτούντων Άσυλο, στο Λαύριο, οπου ζούσαν αφγανοί και κούρδοι πρόσφυγες. Αφηρημένα αναθηματικά γλυπτά –εμπνευσμένα από την αρχαία θεότητα Άρτεμη, την Άρτεμη θεά της ετερότητας, φτιαγμένα να τρώγονται –γίνονται το αντάλλαγμα εμπιστοσύνης μεταξύ ανθρώπων. Ως αντίδωρο για το φαγώσιμο αναθηματικό γλυπτό που προσφέρουμε στα μέλη της εξορισμένης κοινότητας, εκείνοι μάς προσφέρουν επιλεγμένα αντικείμενα. Μια άλλη δράση ήταν το μέτρημα του χώρου του Κεντρου Υποδοχής, με το βηματισμό ως παιχνίδι, και η δημιουργία ενος χάρτη. Ήταν μια χαρτογράφηση της δικής μας Απόλιδος Αθήνας.

 

Αλλά τι είναι η Νομαδική Αρχιτεκτονική; Τα σώματα, ευάλωτα, δημιουργούν, ξεκινώντας από την αρχή, καθε φορά, έναν μεταβαλλόμενο χωροχρόνο σε έναν τόπο, διασχίζοντας τα σύνορα. Οι δράσεις δημιουργούνται στις ρωγμές, στις μετατοπίσεις, στα περάσματα. Αφορούν περιοχές σε κρίση, θέματα μετανάστευσης, εκτοπισμού, έμφυλης διαφοράς, κοινών αγαθών. Η διαδικασία πραγματοποιείται μέσα απο τη συνεργασία νομαδικών υποκειμένων διαφορετικών ειδικοτήτων, την εμπλοκή μεταξύ τους, την εμπλοκή με τους κατοίκους και με τη δημιουργία εφήμερων κοινοτήτων. Σε αυτό το ταξίδι –μέσα από διαδρομές διαφορετικών υποκειμενικοτήτων που βρέθηκαν μαζί– αναζήτησης των σχέσεων των σωμάτων με τις κοινωνικές και εδαφικές συνθήκες, καθοριστικές είναι οι έννοιες κοινότητα, βίωμα, νομαδισμός. Πολλές δράσεις έχουν ως αφορμή τον εκτοπισμό.

Η οποία ερμηνευτική προσέγγιση, λαμβάνει υπόψη την πολιτική, ακτιβιστική σημασία της τέχνης, καθώς και τον μετασχηματισμό που αυτή έχει τη δυνατότητα να προκαλέσει στον δημόσιο χώρο και στα αστικά κενά και κατ’ επέκταση στη ζωή των ανθρώπων –και ιδιαίτερα των ευάλωτων ζωών.

 

Πρόκειται για νομαδική τέχνη; Η μετακίνηση στην πόλη ή σε διαφορετικές πόλεις επανακαθορίζει τις όποιες συνθήκες. Ενδιαφέρουν τα περάσματα, οι ρωγμές, οι σχέσεις που δημιουργούνται, τοπικές και παγκόσμιες. Η ρευστή ταυτότητα που αναδύεται σ’ αυτές τις συνθήκες ως κατάσταση.

Η νομάδα, όπως αναφέρει η Rosi Braidotti, «δεν αντιπροσωπεύει την άστεγη ή τον καταναγκαστικό εκτοπισμό: συνιστά περισσότερο μια μορφοπλασία για το υποκείμενο αυτό που έχει παραιτηθεί από καθε ιδέα, επιθυμία ή  νοσταλγία για σταθερότητα. Εκφράζει την επιθυμία για μια ταυτότητα που συγκροτείται απο μεταβάσεις, διαδοχικές μετατοπίσεις και συντονισμένες αλλαγές χωρίς ουσιαστική ενότητα. Ωστόσο το νομαδικό υποκείμενο δεν έχει παντελή έλλειψη ενότητας: λειτουργεί με καθορισμένα εποχιακά μοτίβα κίνησης μέσα μάλλον απο σταθερές διαδρομές» (Ρόζι Μπραιντόττι, Νομαδικά υποκείμενα. Ενσωματότητα και έμφυλη διαφορά στη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, μτφρ. Α. Σηφάκη & Ο. Τσιακάλου, νήσος, Αθήνα 2014, σ. 110).

 

Το έργο τέχνης, σ’ αυτήν τη διαδρομή, έχει ξεπεράσει την παραγωγή αντικειμένων προς θέαση· παράγεται πλέον άμεσα μέσα από σχέσεις με τον κόσμο, ενεργές μορφές κοινότητας, και μπορεί να περιλαμβάνει τρόπους συνεύρεσης και επινόησης σχέσεων. Σε αυτές τις συνθήκες, η τέχνη και η πολιτική συνδέονται μεταξύ τους ως μορφές διαφωνίας, ως εγχειρήματα αναδιαμόρφωσης της κοινής εμπειρίας του αισθητού.

Υπάρχουν δράσεις που αφορούν την αστική καλλιέργεια κοινοτικών κήπων, τη συνάντηση ανθρώπων, το φαγητό. Με το πέρασμα του χρόνου, έδωσα μεγαλύτερο ενδιαφέρον στις δράσεις που αφορούν το σιωπηλό περπάτημα.

 

Αναφέρω σχετικές δράσεις:

 

«Πομπή στα ίχνη κατοίκησης. Διασχίζοντας τον Ελαιώνα» –το υλικό παρουσιαστηκε στο Βυζαντινό Μουσείο, στα πλαίσια του Ά-κτιστο, σε συνεργασία με τη SARCHA

 

Το περπάτημα στα ίχνη του ποταμού Κηφισού, «Water Girls – Water Boys», που ήταν και η συμμετοχή μας στη Μπιενάλε της Αθήνας· στο πάρκο στην Ακαδημία Πλάτωνος, «Il cammino commune. Το τραγούδι», στο κέντρο της Αθήνας, στη Ρώμη στην περιοχή San Lorenzo, στην Ύδρα, στο μονοπάτι για τον Άγιο Μάμα.

Τι είναι το περπάτημα; Περπατώντας, το σώμα μας έρχεται σε επαφή με το έδαφος και με το τοπίο. Περπατώντας, συνδεόμαστε με τη μνήμη, με συμβάντα του παρελθόντος και του παρόντος. Το περπάτημα έχει σχέση με τη βραδύτητα και με την άρνηση ενός πολιτισμού που βασίζεται, όλο και περισσότερο, στην εκμετάλλευση της γης. Είναι η συνάντησή μας με τη φύση, με τα ζώα, με τα πουλιά, με αόρατους ανθρώπους. Οταν περπατώ, μέσα από την επανάληψη διαλογίζομαι. Μ’ εκείνες-ους που περπατώ μαζί σχετίζομαι, κάτι κοινό δημιουργείται. Αναπάντεχες συναντήσεις προκύπτουν. Το περπάτημα μπορεί να εκφράζει τη μη βίαιη διαμαρτυρία, είναι μια ήρεμη πολιτική ανυπακοή, αποτελεί αυτόνομη μορφή τέχνης, βασική πράξη συμβολικού μετασχηματισμού του εδάφους και αισθητικό εργαλείο γνώσης του φυσικού μετασχηματισμού του χώρου καθώς διασχίζεται. Μέσα από το περπάτημα και τις μικρές χειρονομίες, στάσεις, αναγνώσεις ποιημάτων, κειμένων, μικρά δρώμενα, οι συμμετέχοντες περιπατητές  βρίσκονται μαζί, συναντιούνται, κατοικούν προσωρινά.

 

Μια άλλη καλλιτεχνική πρακτική που μ’ ενδιέφερε ήταν η συμμετοχή σε καταλήψεις κενών χώρων της πόλης, όπως του Ελεύθερου Αυτοδιαχειριζόμενου Θεάτρου Εμπρός, όπου διακύβευμα ήταν η υπεράσπιση ενός κοινού χώρου, ανοιχτού στις διαφορετικότητες της πόλης (2011-2015), και των Προσφυγικών Κατοικιών της λεωφόρου Αλεξάνδρας, με την ενεργοποίηση του παιδικού στεκιού-Σχολείο (2014-2015). Στους χώρους αυτούς αντιμετώπισα, όπως και άλλες γυναίκες, πατριαρχική συμπεριφορά, κυρίως στις συνελεύσεις: Συμμετείχα στην καλλιτεχνική κατάληψη του θεάτρου Εμπρός, στην αρχική ενεργοποίηση, μαζί με την κίνηση Μαβίλη· ένα έντονο καλλιτεχνικό ακτιβιστικό κίνημα δημιουργήθηκε εκεί, που μας καθόρισε και μας άφησε να πειραματιστούμε καλλιτεχνικά και χωρικά. Σχεδίασα μια σειρά χαρτογραφήσεις του χώρου και της περιοχής, δημιούργησα συναντήσεις για την υπεράσπιση του χώρου ως κοινού αγαθού, π.χ. «Το εργαστήριο για τα κοινά και την αυτοδιαχείριση», και συμμετείχα στη συνεργασία με το Teatro Vale, σε συναντήσεις που έγιναν στη Ρώμη. Κάναμε στον χώρο μια σειρά πρότζεκτ όπως το «Σώμα και Πολιτική», «Το απραγματοποίητο ταξίδι», το αφιέρωμα στον αρχιτέκτονα Γιώργο Μαρνελάκη (Χριστίνα Θωμοπούλου, Στέφανος Χανδέλης, Λία Γιαννακού, Ομαρ, Σαμίρ κ.ά.). «Το Απραγματοποίητο Ταξίδι» πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα και στην Κοπεγχάγη, με μια μεικτή ομάδα από τις δυο πόλεις. Στην Κοπεγχάγη, φιλοξενηθήκαμε και συνεργαστήκαμε με την καλλιτεχνική ομάδα Outer Nerrebro Culture Bureau (YNKB).

 

Εκείνη την περίοδο, απο το Εμπρός ξεκίνησαν δυο περιπατητικές δράσεις: το «Μας έδιωξαν απο δω» στην οδό Μενάνδρου και το «Revolution bodies». Οι δυνατότητες και οι καταστάσεις που βιώθηκαν στο Εμπρός ήταν ιδιαίτερα έντονες. Ήταν η ανάμειξη διαφορετικών ανθρώπων που είχαν διαφορετικές καταβολές: το θέατρο, την αρχιτεκτονική, τα εικαστικά, συμμετείχαν μετανάστες, άστεγοι κ.ά. Ερχόνταν, για να αφουγκραστούν τον χώρο, καλλιτέχνες και φιλόσοφοι από άλλες χώρες. Ήταν η πολιτική συγκυρία και η τοπογραφία του χώρου που καθόρισαν τις καταστάσεις και παρήγαν σημαντικό πρωτοποριακό καλλιτεχνικό έργο.

 

Όπως κάθε ιστορία στον καπιταλισμό και μάλιστα στην κατάσταση εξαίρεσης, είχε τα όριά της. Όταν αποχώρησα, έγραψα ενα κείμενο που αναγνώστηκε στο «Εργαστήριο για τα κοινά και την αυτοδιαχειριση», στις 7 Ιουνίου 2015 (Orsalia Dimitriou, «From the ‘Occupied Theater Embros’: Designing and Maintaining the Commons in Athens under Crisis—An Interview with Eleni Tzirtzilaki», στο Design and Political Dissent, Routledge, Νέα Υόρκη 2021: Η Ursula [Orsalia] μιλά με την Ελένη, μια από τις πρώτες καταληψίες του Εμπρός, το 2011, για το κατειλημμένο θεάτρο ως χώρο των κοινών, για τη διαφορά μεταξύ κοινών και κατοικίας και για την επιθυμία να δημιουργηθεί μια νέα γλώσσα και μέθοδος).

 

Σημαντική ήταν η περιπατητική δράση «Revolution Bodies» (σε συνεργασια με τη Diana Sabri [«Σώμα και Πολιτική»]),που ξεκίνησε από το Εμπρός. Ήταν μια σιωπηλή διαδρομή-περιπλάνηση μέσα από θραύσματα-ίχνη, που αφορούν τη χαμένη μνήμη της πόλης, βιώματα, ποιητικά αφηγήματα από το παρόν της, αφηγήσεις από εξεγέρσεις. Η δράση ήταν μια κριτική μέσα από την επιτελεστικότητα στο Rethink Athens και στο πρόγραμμα Ανακαλύπτοντας τον Εθνικό Κήπο που ήταν η κυριάρχη αφήγηση εκείνην την περίοδο, αφήνοντας στην άκρη τους κατοίκους. Πρότεινε μια άλλη ανάγνωση της διαδρομής, μέσα από στάσεις σε συγκεκριμένους τόπους που συνδέονται με τη συλλογική μνήμη της πόλης, με τα κοινά, καθως και με τους αγώνες και τις εξεγέρσεις: πλατεία Θεάτρου – Δημοτικό Θεατρο της Αθήνας – οδός Πανεπιστημίου (για την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 και τη σημασία του κινηματοθεάτρου REX) – Εθνική Βιβλιοθήκη – πλατεία Συντάγματος (για την Ηλέκτρα Αποστόλου,τον Δεκέμβρη του ’44) – Εθνικός κήπος. Στους τόπους αυτούς αφήσαμε μικρά δώρα, που ήταν εικόνες και ιστορίες. Η δράση εστίασε στην εγρήγορση και στην ευαισθητοποίηση των αισθήσεών μας απέναντι στην καθημερινότητα της πόλης και επιδίωξή μας ήταν να συμμετέχουμε στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης της. Η διαδρομή κορυφώθηκε στον Εθνικό Κήπο, σε έναν τόπο της πόλης που εκφράζει τη γαλήνη και την ηρεμία, όπου η ιδέα της εξέγερσης εκφράστηκε με μια επιτέλεση μέσα από τα σώματα, την περιστροφή και την επανεφεύρεση της σχέσης τους με τη φύση. Μοιράστηκαν κόκκινες ανεμώνες και διαβάστηκε ένα αφήγημα (video nomadiki arxitektoniki).

 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι καταβολές της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής είναι οι ντανταϊστικές δράσεις ανάγνωσης ποιημάτων στην ύπαιθρο, ο Debord, οι καταστασιακοί και η ψυχογεωγραφία, η ανατρεπτική στάση ζωής και το έργο του Pasolini, η μη βίαιη αντίσταση και οι πορείες του Gandhi, με την έννοια ότι οι δράσεις πραγματοποιούνται ως ακτιβιστικές πράξεις. Πολλές δράσεις έχουν τελετουργικό χαρακτήρα, είναι θεραπευτικές πράξεις, όπως η δράση στο νεκροταφείο προσφυγόπουλων στη Μυτιλήνη, «‘Αποτυπώματα στο έδαφος’ – Κάτω Τρίτο, Λέσβος», στα πλαίσια των Αρχαιολογικών Διαλόγων, Σύνορα και Όρια, στις 15 Απριλίου του 2016.

 

Θεωρώ την εμβύθιση στην ιστορία αναγκαία. Με προκαλεί το αρχείο, τα στρώματα πληροφοριών που εμπεριέχει –στρώματα μη εμφανή, που έρχονται στο φως–, η διαδικασία εξερεύνησης, οι χάρτες.

 

Βρέθηκα, εκτός από τις καταλήψεις και τους χώρους των κοινών, σε μουσεία, Μπιενάλε, και σε εκθέσεις όπως η Small change (συλλογική έκθεση σε επιμέλεια Σέβης Τσάμπαλα, στις 11/12/2013, στην γκαλερί Air Space, Στόουκ ον τρεντ, Η.Β., με έργα από καλλιτέχνες και κολεκτίβες, όπως οι Jane Lawson, Noor Nuyten, Lauren O’Grady, Claire Weetman, Network Nomadic Architecture, Buddleia / public works, Plus-tôt Telaat, Quartier Midi, Spectacle), στο ART SPACE,στην οδό Μοσχονησίων, με το «Ταξιδεύοντας κατοικώντας στην πλατεία Αμερικής» (Σεπτέμβριος 2014) και συμμετείχαμε στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, «Reporting from the front», με την επιτέλεση «Exile Europa» (2016, Σύλλογος Αρχιτεκτόνων), στην 4η Μπιενάλε της Αθήνας, «AGORA»,στο παλιό Χρηματιστήριο, με την επιτέλεση «Μας έδιωξαν απο δω. Περπατώντας στις διαδρομές των εκτοπισμένων – μικροί σπόροι» (2013), ενώ, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Parsons, της Νεας Υόρκης, πραγματοποιήθηκεη δράση «Routes and Ηomes: The Migrant Τree – Μadre Τerra», στον κοινοτικό κήπο Parajiso, στο Lower East Side (2010).

 

Είναι μια δουλειά που σιγά-σιγά αναγνωρίζεται. Είναι αλλόκοτη για την Eλλάδα, φοβίζει, δημιουργεί αμφισβητήσεις. Βρίσκω ότι αυτό είναι που την κάνει ελκυστική. Οι θεσμοί αρχικά κρατούσαν απόσταση. Τώρα πλέον έχει μια θέση στο αρχιτεκτονικό-καλλιτεχνικό γίγνεσθαι.

 

Κάποια νήματα συνενώνουν πολλά πρότζεκτ. ΄Εχει σημασία πώς μπορεί να εκφραστεί κανείς καλλιτεχνικά μέσα από την κίνηση, το περπάτημα, τα κείμενα, την ποίηση, την επιτέλεση. Είναι καθοριστική η σχέση μου με τον χορό Butoh. Επιδρούν οι καταστάσεις που δημιουργούνται στην πόλη, στην Αθήνα. Ο τρόπος που το έδαφος της πόλης μετασχηματίζεται. Οι συναθροίσεις σωμάτων στην πόλη, η προσωρινή συγκατοίκηση –τα κοινά– αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, καθως και η διεκδίκηση του εδάφους, του δημόσιου χώρου, των κοινών. Η Αρχιτεκτονική, σ’ αυτήν την περίπτωση, μπορεί να είναι ενσώματη αντίσταση στον φόβο, στη βία, στον εξευγενισμό, έχοντας επίγνωση του προσωρινού. Τα εγχειρήματα ακολουθούν την πόλη και τις εκπλήξεις της, τις διαδρομές των καλλιτεχνών σε αυτήν –που δεν είναι μόνο διαδρομές περιπλάνησης αλλά ζωής επισφαλούς σε μια πόλη ανορθολογική. Αυτήν την πόλη χρειάζεται να διασχίσουμε, να υπερασπιστούμε, να αγγίξουμε. Αυτήν τη πόλη, που το δέρμα της ξεφλουδίζει, γεμίζει σημάδια και μετα σιγά-σιγά αρχίζει ν’ αντικαθίσταται απο νέο δέρμα κι αυτό επιταχύνεται και πάλι απ’ την αρχή…

Σε πολλές δράσεις δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο κοινό, εκτός από αυτούς που τυχαίνει να βρίσκονται στο δρόμο. Συνήθως υπάρχει μια ανακοίνωση γι’ αυτό που θα γίνει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε κάποιους χώρους, από στόμα σε στόμα, ακόμη και αφισοκόλληση. Η τεκμηρίωση-καταγραφή, όσο είναι δυνατή, είναι απαραίτητη. Ειναι ίχνη της δουλειάς αυτής. Δημιουργείται ένα κοινό μέσα από το υλικό της καταγραφής των δράσεων, των βίντεο-ντοκιμαντέρ και την έκδοση των βιβλίων (artbooks). Οι περίπατοι βρίσκουν, με αυτήν την έννοια, μεταγενέστερους νοητικούς συνοδοιπόρους. Για πολλές δράσεις έχω κατασκευάσει χάρτες. Δυο απο αυτούς εκτέθηκαν στην έκθεση «City in Pieces», στο EIGHT critical institute for arts and politics (2019) και υπάρχουν επίσης στην έκδοση «Νομαδική Αρχιτεκτονική.Περπατώντας σε Ευαλωτα τοπία».

 

Μετά το 2016, στρέφομαι σε πρότζεκτ που έχουν φεμινιστική προσέγγιση. Μ’ ενδιαφέρουν οι γυναικείες ταυτότητες και αφηγήσεις, η βία κατα των γυναικών στο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο, η πατριαρχική συμπεριφορά σε χώρους των κοινών, η σχέση γυναίκας και επανάστασης.

 

Το «Ανοικτό σπίτι. Φαντασιακή χωρικοτητα και πολλαπλό ανήκειν»(2008) έγινε σε συνεργασία με τις Λύδια Μάθιους και Τζίλυ Τραγανού, στο πλαίσιο του «Άκτιστου» / Sarcha,και αφορούσε γυναίκες που συγκεντρώθηκαν στον εξωτερικό χώρο του Βυζαντινού Μουσείου, όπου στήθηκε ένα προσωρινό σπίτι με γυναίκες διαφορετικής προέλευσης και ηλικίας, που έφεραν μπαχαρικά, μαγειρέψαμε όλες μαζί, συζητήσαμε για το ταξίδι και τη διαμονή στην Αθήνα και κάναμε χάρτες των διαδρομών μας.

 

Απο αυτό προέκυψε «Το σπίτι ως ύφασμα»(2015-). Στις συναντήσεις καλούνται κυρίως γυναίκες να απαντήσουν σε ερωτήσεις για το σπίτι: τον χώρο που κατοικείτε τώρα τον νιώθετε σπίτι σας; Εάν έχετε εγκαταλείψει το σπίτι σας, τι νοσταλγείτε; Έχετε κάτι μαζί σας από αυτό; Έχετε ζήσει βία στο σπίτι σας; Άπο ποιούς-ες και πώς την αντιμετωπίσατε; Τι είναι για σας αυτό που εκφράζει το σπίτι; Πώς φαντάζεστε το μελλοντικό σας σπίτι; Ποιο είναι αυτό το σπίτι στο οποίο επιθυμείτε να επιστρέψετε; Στις συναντήσεις μιλήσαμε για το σπίτι και την ευθραυστότητά του, μέσα απο προσωπικά βιώματα, γράφοντας τις απαντήσεις στα ερωτήματα πάνω σε χρωματιστά χαρτιά, που αποτελούν μέρος του έργου. Η δράση αυτή έχει γίνει στο εργαστήριό μου (2015-2016), στο ξύλινο σπιτάκι της Καλών Τεχνών στο πλαίσιο του ΑSFABBQ: Dwelling / Κατοικώντας (Απρίλιος 2017), στα γραφεία του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων σε συνεργασία με τη Μαρία Μάτζαρη (2017), στον χώρο στην οδό Διπλάρη της πλατείας Θεάτρου (21-12-2018, πρόσκληση απο τη Χαρίκλεια Χάρη). Οι γυναίκες, σε καθε δράση, χάριζαν ενα κομμάτι ύφασμα,που υπήρξε σημαντικό για τη ζωή τους. Απο αυτά τα υφάσματα και τη σύνθεσή τους προέκυψε το συλλογικό ύφασμα με το οποίο περπατήσαμε και στη συνέχεια χορέψαμε στη Σίφνο (Διαδρομή Απολλωνία – Κατω Πετάλι – Κάστρο – Σεράλια). Συμμετείχαν οι Σέβη Τσάμπαλα, Άννα Τσουλούφη-Λάγιου, Ερνεστίνα Καρυστινού, Δανάη Μανωλέσου και Σοφία Καρούμπα.

Το πρότζεκτ «Αντάρτισσα Νίτσα Ελένη Παπαγιαννάκη – Ηλέκτρα» (σιωπηλή πορεία στο βουνό) αφορά το προσωπικό τραύμα, αλλά και τη συλλογική μνήμη του Εμφυλίου. Πήγα στα Χανιά, συνάντησα τους δυο συντρόφους της που ζούσαν τότε, την Αργυρώ Κοκοβλή και τον Λευτέρη Ηλιάκη, ακολούθησαν η έρευνα στα αρχεία και η περιπατητική δράση στο Βουνό. Περπατήσαμε από το χωριό Καλλικράτης ως τον τόπο που τη σκότωσαν. Λειτούργησε ως θεραπευτική πράξη για εκείνα που δεν έχουν ειπωθεί. Είχαν σημασία οι ματρτυρίες, η σχέση των καταστάσεων του παρελθόντος με το παρόν, ώστε να βρεθεί το νήμα που τις συνδέει, η ανίχνευση της αδύνατης επανάστασης που ήταν ο Εμφύλιος, καθώς και η ανίχνευση των εδαφών του βουνού. Απο τη δράση αυτή προέκυψαν το βιβλίο-φυλαχτό Αντάρτισσα Νίτσα-Ελένη Παπαγιαννάκη – Ηλέκτρα (αυτοέκδοση) και το ντοκιμαντέρ Αντάρτισσα Νίτσα-Ελένη Παπαγιαννάκη – Ηλέκτρα (αναρτημένο στο youtube). Το ντοκιμαντέρ προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χαλκίδας και στο θέατρο Εμπρός, σε συνεργασία με το «Εργαστήρι των κοινών», στο πλαίσιο του δρώμενου «Για την Επανάσταση. Για να μοιραστούμε τα όνειρα».

 Με το «Δημόσιες Αναγνώσεις MEMORIA. Γυναίκες στο Βουνό», η επιθυμία μου ήταν να ανιχνεύσω τη ζωή και των άλλων 14  γυναικών που ήταν στο Βουνό, στη δυτική Κρήτη. Συνέχισα την έρευνα στα αρχεία και τις συναντήσεις με συγγενείς και συντρόφους, για να συγκεντρώσω υλικό γύρω απο τη ζωή τους, την εξοδό τους στο Βουνό, τον πρόωρο θάνατο ή την εξορία τους. Εγραψα τις ιστορίες τους που –μαζί με το υλικό αρχείου, τις φωτογραφιες τους, που βρήκα, και τις ζωγραφιές μου– συγκεντρώθηκαν στο artbook. Οι «Αναγνώσεις» των ιστοριών των 14 γυναικών έγιναν απο οκτώ γυναίκες από τα Χανιά, στο Μουσείο Σύγχρονης Τεχνης, στο Ρέθυμνο (26 Οκτωβρίου 2019, σε επιμέλεια Μαρίας Μαραγκού). Στο χώρο υπήρχαν ζωγραφιές μου, ένας χάρτης των διαδρομών τους και υλικό απο το Βουνό. Επιχείρησα να στήσω ένα ζωντανό μνημείο και να φωτίσω τις ζωές τους, που ως τώρα παρέμεναν αόρατες.

 

«Δημόσιες Αναγνώσεις MEMORIA. Γυναίκες στο Βουνό» στο ΕΜΣΤ. Συμμετέχω στην Έκθεση «Θεωρήματα» –σε οργάνωση AICA, στο ΕΜΣΤ, με επιμελήτρια την Μπία Παπαδοπούλου– με δυο artbooks, «Αναγνώσεις» και «Ταξίδι», αλλά και με το βίντεο των «Αναγνώσεων», από το Ρέθυμνο. Στις 18 Οκτωβρίου 2020, στο αμφιθέατρο του ΕΜΣΤ, πραγματοποιήθηκε η επιτέλεση «MEMORIA.Γυναίκες στο Βουνό. Φωνές μες τη σιωπή» (link: Memoria 720p).

Σε αυτήν τη δουλειά αναζητώ έναν θραυσματικό λόγο που να μπορέσει να συμπεριλάβει τις ιστορίες των σωμάτων των γυναικών, τη σχέση με τη φύση, τη σχέση μεταξύ τους, τις επιθυμίες τους, τη διαπόμπευση, τη σιωπή. Η αναζήτηση αυτή γίνεται μέσα απο πολλαπλές εκφράσεις: την κίνηση, το χώρο που θρυμματίζεται μέσα από τις εικόνες-ζωγραφιές, την ακινησία, τις φωτογραφίες, τους ήχους του βουνού, τους ήχους των σωμάτων, τη σιωπή. Με εχει επιρρεάσει ο  Walter Benjamin, με τις «Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας» και τον τρόπο που μιλά για τον πίνακα του Klee, για τον Άγγελο της Ιστορίας. Πρόκειται για μια δημόσια πράξη επούλωσης. Δημιούργησα ένα περιβάλλον πολιτικής δράσης που να αφορά εκείνες τις γυναίκες, αλλά και που να αγγίζει τις σημερινές γυναίκες .«Ο κόσμος αλλάζει με στοργή» είναι ενα σύνθημα της κατάληψης Rosa Nera στα Χανιά, που το είχα φωτογραφίσει σ’έναν τοίχο στην πόλη. Με αυτήν τη φραση και με μια άλλη, από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, «Δεν γεννήθηκα για να μοιράζομαι μίσος, αλλά αγάπη»  τελειώνει η επιτέλεση στο ΕΜΣΤ.

 

Με ενδιαφέρει η δουλειά της Μαρίας Καραβέλα.  Άλλες καλλιτέχνιδες που μ’ ενδιαφέρουν είναι η κροάτισα Sanja Iveković και «Μνημείο για την επανάσταση», στην έκθεσή της Redstar fearnot, στο State of Concept, και η δουλειά της Έμιλυ Ζασίρ, παλαιστίνιας καλλιτέχνιδας. Στη ζωγραφική, μ’ έχουν επιρρεάσει γυναίκες καλλιτέχνιδες της φεμινιστικής γραφής  –η Louise Bourgeois, η Kiki Smith, η Tracey Emin.

 

Η δουλειά της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής συγκεντρώθηκε στον τόμο Νομαδική Αρχιτεκτονική.Περπατώντας σε ευαλωτα τοπία (εκδ. futura, 2018).

 

Έχω εκδώσει δυο ποιητικές συλλογές, Ακούω τις μερες αυτές την Αθήνα και Το σώμα της. Από τη θάλασσα, στις εκδόσεις Γαβριηλίδη (2019).Στην εκπομπή «Factory, Ιδέες Τέχνες» (κύκλος ραδιοφωνικών σεμιναρίων περί αρχιτεκτονικής και πόλης σε παραγωγή και παρουσίαση του Δημήτρη Τρίκα), στο Γ΄ πρόγραμμα, μίλησα για τη δουλειά μου υπό τον τίτλο: πόλη-αρχιτεκτονική-σώμα (5/1/2020). Επίσης παρουσίασα τη δουλειά μου στον χώρο του TwixtLab, στη σειρά καλλιτεχνικών διαλέξεων  Μια έρευνα για την τέχνη, τον Δεκέμβριο του 2020.

 

Στην εποχή της Covid-19, ζω στη Σίφνο, στο σπίτι που έφτιαξα εδώ, μαζί με τον Χρήστο, τον σύντροφό μου, το 2004, στη γη της γιαγιάς του. Περπατώ, γράφω, ονειρεύομαι. Συνεχίζω να ζωγραφίζω τις γυναίκες – ζώα, βουτηγμένες στο αίμα – κόκκινη ακουαρέλα: οι γυναίκες ασφυκτιούν, διαπομπεύονται, σκοτώνονται καθημερινά, όπως και τα ζώα, σ’ ένα κόσμο άρρωστο, άδικο.

Το σπίτι είναι ένα καταφύγιο για μένα. Βρίσκεται μέσα στον οικισμό, στο κεντρικό μονοπάτι, απέναντι από το εκκλησάκι Ταξιαρχάκι. Ένας τοίχος από την τοπική πέτρα είναι το κύριο χαρακτηριστικό του. Πάνω σε αυτόν τον τοίχο αρθρώνονται οι χώροι. Έχει πολλά μικρά και μεγάλα παράθυρα για αερισμό, αλλά και για τη θέα στο Αιγαίο και στο βουνό, όπως και για το φως. Έχει χρώματα –γαλάζιο, γαλαζοπράσινο, κόκκινο, μωβ– που αναδεικνύουν την πέτρα και τους ασβεστωμένους τοίχους. Το αγκαλιάζουν τα φυτά και οι γάτες, καθώς η Χλόη, η σκυλίτσα μου, δεν είναι πια εδώ – έφυγε το 2006.

 

Το υλικό της δουλειάς μου βρίσκεται στον ιστότοπο www.nomadikiarxitektoniki.net και στη δίγλωσση έκδοση Νομαδική Αρχιτεκτονική. Περπατώντας σε ευάλωτα τοπία, από τις εκδόσεις future (2018).