I. ΓΕΝΙΚΑ

Στο Ψηφιακό Αρχείο Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων  1923-1981 θεωρήθηκε  σκόπιμο να περιληφθούν  κατ’ αρχάς  γυναίκες αρχιτέκτονες που αποφοίτησαν από το 1923 (η πρώτη αρχιτέκτων και  πρώτη μηχανικός του ΕΜΠ)  έως και τo  1981. Και αυτό για δύο λόγους:

H περίοδος αυτή αρχίζει ουσιαστικά με την ίδρυση της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1917) και τη φοίτηση των πρώτων γυναικών εκεί,  και κλείνει  με την έντονη παρουσία των γυναικών αρχιτεκτόνων  –αποφοίτων ελληνικών και ξένων σχολών– στο επάγγελμα (1981). Εμπεριέχει όλες τις αρχιτέκτονες που σήμερα  –το 2021, με  συμπληρωμένα σαράντα τουλάχιστον χρόνια από την κτήση του διπλώματος και  οι περισσότερες συνταξιοδοτημένες, έχουν να παρουσιάσουν ένα ολοκληρωμένο έργο.

ΙΙ. ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ

Το αρχείο είναι γραμμένο κυρίως στην ελληνική γλώσσα. Η Αρχική σελίδα, το κεφάλαιο «Σχετικά» (με το Αρχείο), η ταυτότητα καθεμιάς βιογραφούμενης  και το Σύντομο Βιογραφικό  κάθε ανάρτησης είναι και στα αγγλικά.

Το αρχείο είναι δυναμικό. Έχει δηλαδή τη δυνατότητα να συμπληρώνεται/εμπλουτίζεται.   Με νέα στοιχεία στις υπάρχουσες αναρτήσεις, με καινούργιες αναρτήσεις  βιογραφικών και έργου συναδέλφων που δεν έχουμε ακόμα προσεγγίσει και επιθυμούν και οι ίδιες ή οι απόγονοι – κάτοχοι των αρχείων τους να συμπεριληφθούν.

Πρόθεση του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ είναι τούτο το αρχείο να διατηρηθεί εν ενεργεία, καθώς πρόκειται για τμήμα της ιστορίας των Αρχιτεκτόνων και της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στη χώρα μας.

Για τον λόγο αυτόν αποφασίστηκε η λειτουργία του ως ανοιχτού αρχείου στη διάθεση των ερευνητών, των φοιτητών Αρχιτεκτονικής, των Αρχιτεκτόνων στην Ελλάδα και διεθνώς, καθώς και κάθε ενδιαφερόμενου για την Αρχιτεκτονική.

ΙΙΙ.  ΙΣΤΟΡΙΚΟ – ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ – ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ  των ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ  στον 20ό και τις πρώτες  δεκαετίες του 21ου αιώνα.

Η  ίδρυση της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ το 1917 γίνεται σε εποχή ανάληψης πρωτοβουλιών για τα πρώτα νομοθετικά διατάγματα με αντικείμενο τη δόμηση, τα οποία όμως θα θεσμοθετηθούν αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την έναρξη –για  την Ελλάδα– του Μεσοπολέμου.

Η περίοδος από το 1917 έως τα τέλη του  1980, είναι εποχή συγκλονιστικών ιστορικών γεγονότων και εθνικών τραγωδιών που διακόπτουν διαρκώς τη διαδικασία εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους με άμεσο αντίκτυπο στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα.

Παράλληλα, είναι μια περίοδος έντονης  χειραφέτησης των Ελληνίδων, η οποία κατακτάται μέσα από τη συμμετοχή τους στους αγώνες αντίστασης και τις διεκδικήσεις τους στον εργασιακό στίβο, στην ίδια τη ζωή και στην εκπαίδευση.

Η ανάγκη του αναπτυσσόμενου αστικού κράτους για εξειδικευμένους τεχνικούς επιστήμονες θα οδηγήσει πολλές γυναίκες να περάσουν το κατώφλι του ανδροκρατούμενου Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και κυρίως της Αρχιτεκτονικής Σχολής του.

Από το 1923 έως το 1949 (αμέσως μετά τον Εμφύλιο), στη διάρκεια δηλαδή 26 χρόνων, έχουμε 26 γυναίκες αρχιτέκτονες. Αμέσως μετά, μέχρι και το 1955, έχουμε περί τις  40 , μέχρι και το 1960 έχουμε 52, μέχρι και το 1965 πάνω από 170, και μετά … η έκρηξη.

Στη συνέχεια θα κάνουν αισθητή την παρουσία τους τόσο  στις νεότερες Αρχιτεκτονικές  Σχολές άλλων πανεπιστημίων της χώρας, όσο και σε πανεπιστήμια του εξωτερικού.

Την εποχή μάλιστα, η οποία εκτείνεται από το 1980 έως τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004, οι φοιτήτριες κατακλύζουν τις Αρχιτεκτονικές  Σχολές. Η αριθμητική υπεροχή τους συνεχίζεται και στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, την άρση  της οποίας φαίνεται να ανακόπτει βίαια η πανδημία του κορωνοϊού.

Στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ για παράδειγμα, το 1981, το 70% περίπου των φοιτητών είναι γυναίκες.

Μετά το πέρας των σπουδών και της μετεκπαίδευσής τους, τα δεδομένα στην αγορά εργασίας συνήθως αντιστρέφονται, και οι  θέσεις ευθύνης καλύπτονται κατά κύριο λόγο από άρρενες συναδέλφους τους.

Οι γυναίκες αρχιτέκτονες έχουν εργαστεί –και εργάζονται– σε όλους τους τομείς του επαγγέλματος, όπως και οι άνδρες συνάδελφοί τους: στον ιδιωτικό στίβο, στον δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα, στον ακαδημαϊκό χώρο και στο πεδίο της έρευνας. Εντούτοις δεν έχουν συνήθως προβληθεί για το έργο τους στον  ίδιο βαθμό με τους άνδρες συναδέλφους τους.

Είναι επίσης γνωστό ότι,  ιδιαίτερα στο ελεύθερο επάγγελμα,  εργάστηκαν –και εργάζονται– συνήθως σε ομάδες με συζύγους και άρρενα συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα, με αποτέλεσμα να υποτιμάται ή και να λησμονείται η συνεισφορά τους.

Μολονότι αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι γυναίκες αρχιτέκτονες στελεχώνουν κατά κύριο λόγο τους κρατικούς φορείς και τους φορείς του ευρύτερου δημόσιου τομέα  –υπουργεία, τεχνικές υπηρεσίες Τοπικής Αυτοδιοίκησης,  εταιρείες του Δημοσίου ή  δημοσίου ενδιαφέροντος  κ.λπ.–, υπηρετώντας σε όλες τις βαθμίδες, το έργο τους παραμένει ανυπόγραφο. Το ίδιο συμβαίνει και με το έργο των γυναικών σε ιδιωτικές εταιρείες, σε συνεταιριστικές ομάδες με άρρενες συναδέλφους, αλλά και εκείνων, των σχετικά λίγων που ασκούν το ελεύθερο επάγγελμα από θέσεις πρώτης ευθύνης. Το αντίθετο ισχύει –κατά κανόνα–  μόνο  για τις γυναίκες του ακαδημαϊκού και ερευνητικού τομέα και δη μετά τα μέσα της δεκαετίας του ΄80, καθόσον  η τεκμηρίωση και δημοσιοποίηση του έργου τους αποτελούν προϋποθέσεις  για την εξέλιξή τους.

ΙV. ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ .

Η έρευνα, συλλογή,  καταγραφή, επεξεργασία  και τεκμηρίωση  των βιογραφικών στοιχείων και του έργου  των αρχιτεκτόνων του Αρχείου ξεκίνησε τον Μάιο του 2020 και συνεχίζεται –Ιούνιος 2021– από την επιστημονική επιτροπή του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ που έχει αναλάβει το έργο.

Η μεθοδολογία για τη συγκρότηση του αρχείου ακολούθησε τα εξής βήματα:

α.     Ιχνηλάτηση των υπαρχόντων μητρώων για τον εντοπισμό των βιογραφούμενων.

β.     Προσέγγιση κατ’ αρχάς των μεγαλύτερων σε ηλικία, με στόχο να περισωθούν από την οριστική λήθη τα τεκμήρια του έργου τους είτε μέσω των ιδίων –όσων βρίσκονται στη ζωή– είτε μέσω απογόνων-κληρονόμων τους, συμπληρώνοντας τις αρχικές μαρτυρίες με αρχειακή έρευνα.

γ.     Η συγκέντρωση του υλικού στηρίχτηκε σε ερωτηματολόγιο που συνέταξε η επιστημονική επιτροπή και συνιστούσε ταυτόχρονα τη δομή της ανάρτησης κάθε  βιογραφούμενης.

δ.    Το ερωτηματολόγιο, που συνοδευόταν από πρόσκληση του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ και ιστορικό της δημιουργίας του Αρχείου, έχει σταλεί σε περισσότερες από 200 συναδέλφους, είτε στις ίδιες είτε  σε απογόνους-κληρονόμους  τους. Η μέχρι σήμερα συλλογή υλικού αφορά 80 συναδέλφους και συνεχίζεται…

ε. Οι αναρτήσεις των επιμέρους βιογραφικών, της εργογραφίας, των δημοσιεύσεων και της υπόλοιπης, σημαντικής για κάθε βιογραφούμενη, δραστηριότητας συνοδεύονται από εικονογραφικό υλικό των κυριότερων έργων της και από σημαντικές γι’ αυτήν προσωπικές φωτογραφίες. Οι αναρτήσεις οριστικοποιούνται μετά την τελική θεώρηση από τη βιογραφούμενη ή τον/την κάτοχο του αρχείου της .

στ.   Σε πολλές περιπτώσεις βιογραφούμενων, οι αναρτήσεις τους περιλαμβάνουν, πέρα από την αιτούμενη δομή, τη σχετική με την αρχιτεκτονική δραστηριότητα της καθεμιάς, αυτούσια κείμενα λογοτεχνικά, ποιήματα, ζωγραφικό έργο, κείμενα εκτιμήσεων του εργασιακού περιβάλλοντος και της εποχής τους και πολλά άλλα, τα οποία καθιστούν το αρχείο πηγή ζωντανών ιστορικών μαρτυριών διευρύνοντας τα όρια της γυναικείας ενασχόλησης με την αρχιτεκτονική.

ζ. Μια πρώτη επεξεργασία των στοιχείων έχει δώσει:

Ευρετήρια :

• Κατά αλφαβητική σειρά του ονόματος (επώνυμου)  της καθεμιάς (ελληνικά ).
• Κατά χρονολογία αποφοίτησης.

 

Τη δυνατότητα, με λέξεις-κλειδιά  να δημιουργούνται κατάλογοι των βιογραφούμενων κατά:

• Σχολή βασικών και μεταπτυχιακών σπουδών, απόκτησης πτυχίου, μεταπτυχιακού τίτλου και διδακτορικού.
• Κατηγορία επαγγελματικής απασχόλησης.
• Αντικείμενο έργου.

V. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ  του ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ.

Η σύνθεση της επιστημονικής ομάδας που παρουσιάζεται παρακάτω και έχει ασχοληθεί με το αρχείο, πέραν της κοινής αρχιτεκτονικής παιδείας και του σχετικού πεδίου ενασχόλησης  –σε διάφορα επίπεδα και τομείς– συγκρότησε μια διεπιστημονική αντίληψη που έδωσε τη δυνατότητα προσέγγισης και πρώτης προβολής του αρχειακού πλούτου από πολλαπλές πλευρές. 

ΤΖΟΥΛΙΑ ΤΣΑΛΙΚΗ

Αρχιτέκτων ΑΠΘ, Μεταπτυχιακό δίπλωμα Χωροταξικού και Περιφερειακού Σχεδιασμού Παντείου Πανεπιστημίου.  Πρόεδρος ΔΣ του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ (2018-2021).     

ΟΥΡΑΝΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

Αρχιτέκτων ΑΠΘ, Γενική  Γραμματέας  ΔΣ του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ (2018-2021) και εκπρόσωπος του ΔΣ στην επιστημονική επιτροπή του  Εργαστηρίου του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ «Διαδρομές της Αρχιτεκτονικής από τις απαρχές του Μοντερνισμού έως σήμερα στην Αττική», από το  πρώτο έτος συγκρότησής του το 2016.

ΦΑΝΗ ΒΑΒΥΛΗ

Δρ Αρχιτέκτων ΑΠΘ, ομότιμη καθηγήτρια ΑΠΘ, πρόεδρος του ελληνικού τμήματος της UIA.

ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ

Δρ Αρχιτέκτων, με υπηρεσία στην Τοπική Αυτοδιοίκηση και σήμερα στη Δημόσια Διοίκηση. Είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Εργαστηρίου του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ  «Διαδρομές της Αρχιτεκτονικής από τις απαρχές του Μοντερνισμού έως σήμερα στην Αττική», από το πρώτο έτος συγκρότησής του το 2016.

ΛΕΝΑ ΚΑΡΚΑ

Αρχιτέκτων  ΕΜΠ- Dr Spatial Planner Paris I – Panthéon Ι – Sorbonne με μεταδιδακτορικές διατριβές σε πολεοδομία, χωροταξία. Έχει διδάξει στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, έχει υπηρετήσει στη Δημόσια Διοίκηση ΥΠΕΧΩΔΕ, ΥΠΕΚΑ και ασκεί ελεύθερο επάγγελμα.

ΜΥΡΙΑΝΘΗ ΜΟΥΣΑ

Αρχιτέκτων ΕΜΠ, υποψήφια Δρ ΕΜΠ. Είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Εργαστηρίου του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ «Διαδρομές της Αρχιτεκτονικής από τις απαρχές του Μοντερνισμού έως σήμερα στην Αττική», από το πρώτο έτος συγκρότησής του το 2016.

ΕΛΕΝΗ ΟΥΡΕΙΛΙΔΟΥ

Αρχιτέκτων ΑΠΘ, υποψήφια Δρ ΑΠΘ.

ΑΝΤΩΝΙΑ ΠΑΝΟΥ

Αρχιτέκτων ΕΜΠ, με 40ετή σταδιοδρομία στο ελεύθερο επάγγελμα και υπερδεκαετή εμπειρία Αρχειονομίας στη Μονάδα Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης του ΤΕΕ. Είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Εργαστηρίου του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ «Διαδρομές της Αρχιτεκτονικής από τις απαρχές του Μοντερνισμού έως σήμερα στην Αττική», από το πρώτο έτος συγκρότησής του το 2016 και είναι υπεύθυνη της διαδικτυακής πλατφόρμας www. attikipedia.sadas-pea.gr.

ΒΑΣΩ ΡΟΥΣΣΗ

Δρ Αρχιτέκτων ΕΜΠ. Εργάστηκε στο  υπουργείο Πολιτισμού, με υπηρεσία  στην Εφορεία Νεωτέρων Αττικής. Είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Εργαστηρίου του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ «Διαδρομές της Αρχιτεκτονικής από τις απαρχές του Μοντερνισμού έως σήμερα στην Αττική», από το  πρώτο έτος συγκρότησής του το 2016.  

ΕΛΕΝΗ  ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗ

Δρ Αρχιτέκτων – community artist με  ιδιότυπο  αρχιτεκτονικό-καλλιτεχνικό έργο που  επικεντρώνεται σε ζητήματα φύλου, εναλλακτικές μορφές κατοίκησης και αστικού χώρου.

ΕΛΕΝΗ ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Δρ Αρχιτέκτων ΕΜΠ, Ιστορικός της Αρχιτεκτονικής, Ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου  Αθηνών με πλούσιο ερευνητικό, διδακτικό και συγγραφικό έργο.

ΣΑΛΩΜΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Δρ Αρχιτέκτων ΕΜΠ.

Στη συγκέντρωση και επεξεργασία του υλικού έχουν συντελέσει εκτός όλων των ανωτέρω (αλφαβητικά):

ΛΟΥΙΖΑ ΚΑΛΟΥΣΗ, Απόφοιτη Ανακαίνισης και Αποκατάστασης Κτιρίων στην Πάτρα, προπτυχιακή φοιτήτρια Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου Κρήτης.

ΕΛΛΗ ΛΕΠΤΟΥΡΓΟΥ, Aρχιτέκτων ΕΜΠ.

ΙΛΕΙΑ ΛΥΜΠΕΡΗ, Aρχιτέκτων ΔΠΘ.

ΕΛΕΝΗ ΟΥΡΕΙΛΙΔΟΥ, Αρχιτέκτων ΑΠΘ, Υποψήφια Δρ. ΑΠΘ

ΓΙΩΤΑ ΠΑΠΠΑ, Aρχιτέκτων ΔΠΘ.

ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΤΖΙΑΝΤΖΗ, Αρχιτέκτων ΕΜΠ, δημοσιογράφος-συγγραφέας.

ΑΛΙΚΗ ΤΟΥΦΕΞΗ-ΝΑΤΣΗ, Aρχιτέκτων AΠΘ.

Με έρευνα αρχείων, προσωπικών μαρτυριών από απογόνους και με ιχνηλάτηση του Διαδικτύου, για τη συγκρότηση των βιογραφικών συναδέλφων που έχουν φύγει από τη ζωή, έχουν επιδοθεί από τις ανωτέρω οι εξής (κατ’ αλφαβητική σειρά):

ΦΑΝΗ ΒΑΒΥΛΗ, ΣΤΑΜΑΤΙΝΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΛΟΥΙΖΑ ΚΑΛΟΥΣΗ, ΜΥΡΙΑΝΘΗ ΜΟΥΣΑ, ΕΛΕΝΗ ΟΥΡΕΪΛΙΔΟΥ, ΑΝΤΩΝΙΑ ΠΑΝΟΥ,  ΓΙΩΤΑ ΠΑΠΠΑ, ΒΑΣΩ ΡΟΥΣΣΗ, ΕΛΕΝΗ ΦΕΣΣΑ-ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ.

Ακόμη, η  ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΟΡΑΚΗ, Χημικός – Μηχανικός και Βιβλιοθηκονόμος,  πρώην προισταμένη της Βιβλιοθήκης του ΤΕΕ,  έχει συμβάλει –ως σύμβουλος– στην οργάνωση του αρχείου και των σχετικών ευρετηρίων – καταλόγων.

Συντονίστρια της επιστημονικής επιτροπής,   υπεύθυνη της συλλογής του υλικού, συγγραφής-επεξεργασίας κειμένων και οργάνωσης  της πλατφόρμας:

ΑΝΤΩΝΙΑ ΠΑΝΟΥ

Αρχιτέκτων ΕΜΠ, με υπερδεκαετή εμπειρία αρχειονομίας.

Επιστημονική κάλυψη του εγχειρήματος, επιμέλεια ελληνικών κειμένων και αγγλικών μεταφράσεων:

ΕΛΕΝΗ  ΦΕΣΣΑ – ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ.

Δρ Αρχιτέκτων ΕΜΠ, Ομότιμη καθηγήτρια ΕΚΠΑ, Ιστορικός της Αρχιτεκτονικής.

Ανάρτηση κειμένων-εικονογραφικού υλικού, επεξεργασία για την προσαρμογή στην πλατφόρμα και γραφιστική οργάνωση και απόδοσή της:

ΜΑΡΙΑ ΑΪΒΑΛΗ

Αρχιτέκτων Πανεπιστημίου Πατρών.

Ψηφιακή απόδοση αρχείου :

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΠΙΝΟΠΟΥΛΟΣ  Προγραμματιστής.

Ψηφιακός σχεδιασμός γραφιστικών αρχείου: 

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ  Web and graphic designer 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Από τη θέση αυτή και ως εκπρόσωπος της επιστημονικής επιτροπής, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς όλες τις βιογραφούμενες ή τους/τις  επιγόνους τους που μας εμπιστεύτηκαν τα αρχεία τους. Η συμβολή τους υπήρξε  καθοριστική για να έλθει στο φως το πόνημα αυτό.

Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω το ΔΣ του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ για την εμπιστοσύνη που έδειξε στην επιστημονική επιτροπή που ανέλαβε αυτό το σημαντικό για τη σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική έργο.

                                              

Εκ μέρους της επιστημονικής επιτροπής συγκρότησης του Ψηφιακού Αρχείου Ελληνίδων  Αρχιτεκτόνων του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ

Αντωνία Πάνου – Αρχιτέκτων ΕΜΠ.                                        

Αθήνα,  Ιούνιος   2021.