Η Μυρτώ (Μυρσίνη-Σοφία) Αντωνοπούλου-Μπογδάνου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1932. Ήρθε οικογενειακώς στην Αθήνα το 1937 ή 1938. Τελείωσε το οκτατάξιο γυμνάσιο στο Ε’ Θηλέων στα Πευκάκια (Οδός Ασκληπιού) το 1950 και ταυτόχρονα την Γαλλική Ακαδημία στην οδό Σίνα. Συνέχισε  την εκπαίδευσή της στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) τα έτη 1951-1955.

 

Παντρεύτηκε αμέσως τον Βασίλη Μπόγδανο, επίσης αρχιτέκτονα, από τον οποίον χώρισε  το 1970. Αμέσως μετά την αποφοίτησή τους, υπογράψανε και οι δύο σύμβαση με την Ιρακινή κυβέρνηση μέσω της εταιρίας «Doxiadis Associates – Consultants on Development and Ekistics» (DA) για δύο χρόνια με έδρα το γραφείο Δοξιάδη στη Βαγδάτη. Η ενασχόλησή της ήταν αρχικά με σχέδια εφαρμογής τύπων σπιτιών και  στη συνέχεια με πολεοδομικά σχέδια μικρών νέων πόλεων (Ραμάντι, κ.ά.), ετήσια περίπτερα εκθέσεων της κυβέρνησης του Ιράκ, τεχνικές σχολές (vocational schools) και τέλος με κοινότητες V βαθμού και κάτω για το νέο Master Plan της Βαγδάτης, μελέτη την οποία συνέχισε και στο γραφείο Δοξιάδη στην Αθήνα στην διεύθυνση Χωροταξίας-Πολεοδομίας.

Στη συνέχεια μετατέθηκε στο Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής (ΑΚΟ) και έλαβε μέρος στα ερευνητικά έργα «Ανθρώπινη Κοινότητα» (HUCO), «Η Πρωτεύουσα και το Μέλλον της» (COG), και τέλος ως project manager στο ερευνητικό έργο «Η Πόλη του Μέλλοντος – Οικουμενόπολη» (COF). Δίδαξε επίσης στην Οικιστική Σχολή.

 

Η συνεργασία της με το DA κράτησε μέχρι το 1972, και στη συνέχεια άνοιξε δικό της γραφείο στην οδό Κλεομένους 14. Ασχολήθηκε με ιδιωτικά έργα, κυρίως εξοχικές κατοικίες και εσωτερικές διαρρυθμίσεις. Συνεργάστηκε με γνωστούς αρχιτέκτονες — Γιώργο και Βασίλη Μπόγδανο, Γιώργο Αναγνωστόπουλο, Κοσμά Ξενάκη και την εταιρία 3Δ, κ.ά.).

Το 1982 ιδρύθηκε η «ΑΛΦΑ ΠΙ ΕΠΕ – Χωροταξία – Πολεοδομία»  με ισότιμους εταίρους τους (αλφαβητικά): Μυρτώ Αντωνοπούλου, Μιχάλη Ζήση, Μυρτώ Κωστίκα και Κοσμά Ξενάκη, ο οποίος απεβίωσε το πρώτο χρόνο, και συμπληρωματικά τον Πολ. Κουκουράκη.  Η εταιρία, μέχρι την αναγκαστική λύση της το 1986 λόγω του θανάτου του Κοσμά, ασχολήθηκε με ένα νοσοκομείο στην Πεντέλη, το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Καματερού-Ζεφυρίου (ΓΠΣ) και έναν παιδικό σταθμό την Πάτρα.

Επόμενη και τελευταία σημαντικότατη συνεργασία της ήταν με το Γραφείο «Τάκης Γαβρίλης και Συνεργάτες». Σ’ αυτό το γραφείο στο Κολωνάκι, ασχολήθηκε πάλι με  κτίρια Υγείας, δημόσια και ιδιωτικά, όπως Νοσοκομεία και Ειδικές Πτέρυγες, Εργαστήρια, Μονάδες Χρόνιας Αιμοκάθαρσης, Οίκους Ηλικιωμένων, κ.ά. και με αυτή την συνεργασία τελείωσε την επαγγελματική της δραστηριότητα.

 

Είναι Μέλος των :

• Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας

• Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ)

• Διεθνούς Εταιρείας Οικιστικής (WSE)

• Ελληνικής Εταιρείας Σπανίων Παθήσεων

• Συνδέσμου Συνεργατών και Φίλων του Κ.A. Δοξιάδη

• Εταιρείας Καταναλωτών για την Ποιότητα της Ζωής (Ε.Κ.ΠΟΙ.ΖΩ)

• Διεθνούς Κίνησης Υπερβατικού Διαλογισμού

 

Και,  κατά δήλωσή της, ευχαρίστως θα συνέχιζε να προσφέρει τις υπηρεσίες της αμισθί για την απόλαυση της συνεργασίας, επικοινωνίας, δημιουργίας, ενασχόληση που τώρα αναζητείται σε άλλες δραστηριότητες όπως αγιογραφία, κηπουρική, περιπάτους και φιλικές συγκεντρώσεις.

 

 

 

 

*Το υλικό της ανάρτησης έχει παραχωρηθεί στο Αρχείο από την ίδια τη βιογραφούμενη -την οποία και ευχαριστούμε πολύ- τo φθινόπωρο του 2020. Ακόμα η ίδια η βιογραφούμενη είχε την τελική θεώρηση των κειμένων της ανάρτησης.

Ονομάζομαι Μυρτώ (Μυρσίνη-Σοφία) Αντωνοπούλου-Μπογδάνου. Γεννήθηκα στην Θεσσαλονίκη τον Ιανουάριο του 1932. Σπούδασα αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στην Αθήνα 1951-1956.

 

Ο πατέρας μου Νικόλαος Αντωνόπουλος (1890-1980) γεννήθηκε στην Κυπαρισσία, ήταν γιος παπά. Είχε δύο αδελφούς και μία αδελφή. Όλα τα παιδιά ήρθαν μετά το γυμνάσιο στην Αθήνα και ο πατέρας μου σπούδασε μηχανολόγος-ηλεκτρολόγος στο ΕΜΠ και προσελήφθη στους Σιδηροδρόμους του Ελληνικού Κράτους (ΣΕΚ).

Η μητέρα μου Αλκμήνη το γένος Σπηλιωτοπούλου (1894-1993) ήταν από τον Βόλο. Ο πατέρας της ήταν πρώτα μουσικός και μετά λαδέμπορος. Κατά την παραμονή της οικογένειάς μου στις Βρυξέλλες, Βέλγιο, όπου είχε μετατεθεί ο πατέρας για 7 χρόνια, σπούδασε ελληνική φιλολογία στο πανεπιστήμιο των Βρυξελλών. Στον Βόλο φοίτησε στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του δημοτικιστή Αλέξανδρου Δελμούζου, ο οποίος αργότερα με βάφτισε στην Θεσσαλονίκη και παρέμεινε αυτός και η οικογένειά του όλη πολύ φίλοι μας.

Είχα τρία αδέλφια. Ο πρώτος πέθανε μικρός από οστρακιά. Η αδελφή μου Δανάη (1921-2010) ήταν σπουδάστρια στο ΕΜΠ (Αρχιτεκτονική Σχολή) και η κατοχή την βρήκε τριτοετή αλλά μετά την απελευθέρωση δεν της επετράπη να συνεχίσει λόγω της αντιστασιακής της δράσης, και έγινε ζωγράφος. Ο αδελφός μου Φαίδων (1923-1943?) επίσης σπούδαζε τότε στο ΕΜΠ (μηχανολόγος) και κατά την κράτησή του στην ασφάλεια (Μέρλιν) απεβίωσε.

 

Η παιδεία μου άρχισε με γερμανίδα δασκάλα μέχρι την αρχή του 1941, και συνεχίστηκε πλημμελώς και μετά τον πόλεμο, πότε στο Γερμανικό Ινστιτούτο (3 χρόνια) και πότε με δασκάλα, αλλά ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Η αρχική απόφαση για τη γερμανική γλώσσα, παρ’ όλο που η οικογενειακή μου κουλτούρα ήταν γαλλική, ήταν του πατέρα μου γιατί προεξόφλησε ότι θα ακολουθούσα την ίδια γραμμή και τότε όλα τα βοηθήματα στο Πολυτεχνείο ήταν στα γερμανικά (Neufert, Beton Kalender, κ.ά.).

Αρχική μου επιθυμία ήταν να πάω στην Καλών Τεχνών και ειδικά να γίνω γλύπτρια, αλλά στην τελευταία τάξη του γυμνασίου γνώρισα τον μετέπειτα σύζυγό μου Βασίλη Μπόγδανο που ήδη σπούδαζε αρχιτέκτων και μεταπείστηκα εύκολα.

 

Λόγω της θέσης του Πολυτεχνείου και της δουλειάς του πατέρα μου (ΣΕΚ), όταν ήρθαμε στην Αθήνα από την Θεσσαλονίκη το 1937?, αγοράστηκε το σπίτι όπου ακόμα μένουν τα παιδιά μου, Κομνηνών και Λεωφ. Αλεξάνδρας, πέτρινο τριώροφο με κεραμίδια και κήπο (τώρα διατηρητέο) και όλη την παιδική και εφηβική μου ηλικία την πέρασα είτε διασχίζοντας το Πάρκο είτε παίζοντας, είτε βολτάροντας σ’ αυτό. Ήταν ένα πολύ ωραίο και δροσερό νεαρό πάρκο, γεμάτο κόσμο και φασαρία.

Δημοτικό έβγαλα στου Μπερζάν, Πλατεία Αιγύπτου και Μαυρομματαίων, και συνέχισα στο Ε’ Γυμνάσιο Θηλέων (οκτατάξιο τότε) στον Άγιο Νικόλαο Πευκακίων και λόγω γειτνίασης με τη Γαλλική Ακαδημία (Σίνα και Διδότου), γράφτηκα κι εκεί αμέσως και την τελείωσα ταυτόχρονα με το γυμνάσιο το 1950. Έδωσα αμέσως εξετάσεις στο ΕΜΠ, αλλά δεν πέτυχα.

Το 1951, μετά από ένα χρόνο φροντιστήριο (Θρουμουλόπουλος στην Κολοκοτρώνη) πέρασα στους Αρχιτέκτονες και απεφοίτησα το 1956. Νομίζω ότι περάσαμε 14, δεν θυμάμαι πόσοι έδωσαν εισαγωγικές ούτε ακριβώς πώς καταλήξαμε 25 στο τέλος (βλ. Κατάλογο). Ξέρω ότι πολλά παιδιά ήρθαν μετά τον στρατό, ή αφού τελείωσαν υπομηχανικοί ή και από το εξωτερικό στο τελευταίο έτος για να πάρουν το πτυχίο τους στην Ελλάδα. Ήμασταν αρκετές κοπέλες όπως και στη σχολή Χημικών Μηχανικών στο ισόγειο του κτηρίου Αβέρωφ. Καμία, νομίζω, στις υπόλοιπες σχολές.

Καθηγητές μας, ο Κιτσίκης και Ρουσόπουλος (Κτηριολογία Ειδική και Γενική), ο Μιχελής (Μορφολογία-Ρυθμολογία) και οι δύο με πολλούς επιμελητές, ο Κριεζής (Πολεοδομία), ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας (Ελεύθερο σχέδιο), ο Σώχος (Πλαστική), ο Ευαγγελίδης (Ιστορία της Τέχνης), ο Κρητικός (Μαθηματικά), ο Κορωναίος (Μηχανική), ο Ορλάνδος (Ιστορία της Αρχιτεκτονικής) πάντα με τον επιμελητή του, ο Μπίρης (Οικοδομική), ο Πικιώνης (Διακοσμητική).

Δεν ήμουνα πολύ ταλαντούχος σπουδάστρια και προτιμούσα τους επιμελητές από τους καθηγητές εκτός από τον Μπίρη γιατί πολύ μου άρεσε η ακρίβεια με την οποία σχεδίαζε στον πίνακα διατομές ξύλινων κουφωμάτων. Έκανα και τη διπλωματική μου σ’ αυτόν με θέμα «΄Επιπλο», από την αρχαιότητα ως …τότε, και από το ξύλο ως το λουστράρισμα. Μαθήτευσα και στου Σαρίδη για λίγο. Από τον Πικιώνη (ο οποίος επηρέασε πολλούς) κράτησα μόνο την εμπειρία μας επί τόπου, στην Ακρόπολη με το πλακόστρωτο και στη Φιλοθέη με την εμφανή τοιχοποιία. Τα θολά σφουμάτα δεν μου πήγαιναν, χωρίς να αμφισβητώ την προσωπικότητά του και την πολύτιμη διδασκαλία του.

Τους μεγαλύτερους βαθμούς της τάξης τους πήρα στον Ορλάνδο, στον Μιχελή και στον Μπίρη, κοντά στο δέκα. Συγκεκριμένα πράγματα.

 

Η επαγγελματική μου πορεία μπορεί να χωριστεί σε τρεις περιόδους:

 

ΔΟΞΙΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

α. Πρώτα στην Βαγδάτη , Ιράκ, ως expert με το Υπουργείο Οικισμού (1956-1958) μαζί με τον σύζυγό μου Βασίλη Μπόγδανο (ίσως δεν θα ήμουνα στον Δοξιάδη χωρίς αυτόν)

β. στη συνέχεια στο υπέροχο Γραφείο Αθηνών “Doxiadis Associates-Consultants on Development and Ekistics” στον Λυκαβηττό, έργο του Τίτου Κουραβέλου, απέριττο, λειτουργικό, ευχάριστο (1959-1971)

γ. τέλος με τον Αθηναϊκό Τεχνολογικό Οργανισμό στα Ερευνητικά Έργα και διδασκαλία Οικιστικής στην Οικιστική Σχολή Μεταπτυχιακών Σπουδών (ξενόγλωσσο τμήμα).

 

1971 – 1984

Ελεύθερος επαγγελματίας, η πιo περιπετειώδης περίοδος με διάφορες συνεργασίες και μία εταιρία «Αλφα Πι ΕΠΕ – Αρχιτεκτονική – Πολεοδομία» με Μυρτώ Κωστίκα, Κοσμά Ξενάκη (ο οποίος πέθανε τον πρώτο χρόνο), Μιχάλη Ζήση και Πολ. Κουκουράκη. Βάλαμε όλοι τα πτυχία μας και γίναμε Ε’ Τάξης (εγώ χωροταξία και πολεοδομία, δεν είχα άλλη εμπειρία).

 

1985 – 1995

Με το Γραφείο «Τάκης Γαβρίλης και Συνεργάτες» με το οποίο συνέχισα μία φιλική και συμβουλευτική συνεργασία, μετά μία διακοπή τριών ετών που έλειψα στην  Ολλανδία.

Η ενασχόλησή μου στον Δοξιάδη ήταν αποκλειστικά πολεοδομική (Βαγδάτη, Κοράνγκι, Ισλαμαμπάντ) και ερευνητική – χωροταξική κλίμακας κόσμου (Οικουμενόπολη) και χρονολογικού ορίζοντα ως το 2120, και τοπική – πολεοδομική κλίμακας γειτονιάς (HUCO).

Ως ελεύθερος επαγγελματίας ασχολήθηκα κυρίως με εσωτερική διαμόρφωση διαμερισμάτων και γραφείων και με εξοχικές κατοικίες, δηλαδή με μελέτες μικρής κλίμακας. Δεν είχα ιδέα από κατασκευή και απεχθανόμουνα το γιαπί (ακόμα και μέχρι σήμερα) και τις πολυκατοικίες. Για τα τυπικά, άδειες, επίβλεψη κλπ., με βοηθούσε ο σύζυγός μου (πρώην).

Με την «Αλφα Πι ΕΠΕ – Αρχιτεκτονική – Πολεοδομία» πήραμε μόνο τρεις μελέτες (ένα Γενικό Πολεοδομικό, έναν παιδικό σταθμό στην Πάτρα και ένα νοσοκομείο) γιατί με τον πρόωρο θάνατο του Κοσμά Ξενάκη μπήκαμε σε εκκαθάριση μετά τον πρώτο χρόνο.

Με άλλους συνεργάτες (Γιώργο Μπόγδανο, Βασίλη Μπόγδανο και Γιώργο Αναγνωστόπουλο). ασχολήθηκα με ιδιωτικά έργα και ένα νοσοκομείο, το Καραμανδάνειο Παιδικό Νοσοκομείο Πατρών.

Με το γραφείο Γαβρίλη, μελέτησα κυρίως νοσοκομεία, εργαστήρια, κλινικές, και γενικά κτίρια υγείας, καθώς και πολεοδομικά έργα, και περιστασιακά λίγες ιδιωτικές κατοικίες. Ο κύριος τομέας μου ήταν η φάση προμελέτης (με γοητεύει πάντα το άσπρο χαρτί και αργότερα η κενή οθόνη όπου όλα είναι ακόμα δυνατά) και το πολύ η οριστική μελέτη και ποτέ η φάση εφαρμογής, εκτός λίγων περιπτώσεων για την τελευταία φάση των τελειωμάτων. Υπήρχαν ευτυχώς ειδικά τμήματα για κάθε φάση.

Είχα γενικά εξαιρετική τύχη με τις συνεργασίες μου, και με αρχιτέκτονες και με τις άλλες ειδικότητες μηχανικών, οι οποίοι με πρότειναν και σε άλλα γραφεία και ποτέ δεν έμεινα χωρίς δουλειά. Ακόμα και στην δύσκολη εποχή της εταιρίας «ΑΠ» (γιατί η αποπληρωμή από το δημόσιο μας δυσκόλεψε πολύ με δικαστήρια κλπ.), όταν αποπληρωθήκαμε μετά από 2-3 χρόνια τρεχάλα και αγωνία, πήρα για πρώτη φορά στα χέρια μου 3.200.000 εκατομ. δραχμές, ίσως και λίγο περισσότερα.

Παρ’ όλα αυτά, αποφάσισα ότι δεν άξιζε η ταλαιπωρία και προτίμησα να είναι άλλοι τα αφεντικά και να τραβάνε το κουπί, κι εγώ να απολαμβάνω τις μελέτες και τη συνεργασία, ακόμα και χωρίς χρήματα. Θα το έκανα και τώρα ευχαρίστως για την απόλαυση να έχω μία ρουτίνα, να κάθομαι σε ένα σχεδιαστήριο (και με ταυ και με το AutoCad πάντα) και να συζητάω με τους συναδέλφους, από γραμματείς, σχεδιαστές και μηχανικούς, ακόμα και με τεχνίτες που τους λάτρεψα και έχω ακόμα φίλους.

 

Προχωρώ στα έργα, γιατί για κάθε φάση, από το δημοτικό ως σήμερα θα είχα να πω πολλά. Τα χρόνια ήταν συναρπαστικά. Πριν από τον πόλεμο, αλλά και μετά, υπήρχε μία κανονικότητα και προβλεψιμότητα και ποτέ δεν βρεθήκαμε στις απερίγραπτες ανασφάλειες που βρέθηκαν και βρίσκονται ακόμα τα παιδιά μας.

 

ΔΟΞΙΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Α. ΒΑΓΔΑΤΗ, ΙΡΑΚ

Παρ’ όλο που ο σύζυγός μου και εγώ είχαμε τυπικά προσληφθεί από την κυβέρνηση του Ιράκ, αποσπασθήκαμε στο γραφείο του Δοξιάδη, σε ένα διώροφο κτήριο στην Οδό Σααντούν. Στο ισόγειο σε μία μεγάλη αίθουσα, δηλ. ας πούμε στο σαλόνι του σπιτιού, είχαμε τα σχεδιαστήριά μας: η Κική Δωρή, η Ελένη Σπανού, ο Άρης Παξιμαδάς, εγώ και πίσω μου μία αμερικανίδα βοηθός αρχιτέκτονα, πολύ ικανή και χρήσιμη. Σε άλλη σειρά, ο Κοσμάς Ξενάκης και το ζεύγος Heresh, Αυστριακοί. Κάπου εκεί ήταν και η πολύ αγαπητή Αda Khayat, χρόνια φίλη μου και αυτή και τα παιδιά και εγγόνια της, μέχρι το θάνατό της πριν μερικά χρόνια. Με είχε επισκεφθεί εδώ και εγώ επίσης εκείνη στα περίχωρα της Βιέννης. Ήταν υπομηχανικός, πολύ εξοικειωμένη με την κατασκευή, και επίσης πολύ χρήσιμη και γρήγορη, σε εμένα τουλάχιστον που ήμουνα πρωτάρα σε οτιδήποτε πρακτικό.

Η δουλειά μας ήταν κυρίως να ελέγχουμε και να προσαρμόζουμε με πολλή λεπτομέρεια και ακρίβεια τα σχέδια τύπων σπιτιών που ετοίμαζαν στο γραφείο των Αθηνών και προορίζονταν να κατασκευαστούν σε οικισμούς για να στεγάσουν κυρίως το πλήθος των λεγόμενων «σαριφάδων», εκείνων δηλ. που έμεναν σε ψάθινες καλύβες, τις οποίες έστηναν όπου έβρισκαν κενά οικόπεδα, αλλά κυρίως στην περιφέρεια της Βαγδάτης σε άθλιες συνθήκες.

Γι’ αυτούς ειδικά, χτίστηκε το Washash, μία περιοχή ανατολικά της Βαγδάτης, σε σχέδιο κοινότητας IV, οργανωμένης σε οικοδομικά τετράγωνα με την τυπική μικρή πλατεία στην άκρη τους, που ο Κοσμάς, διαμόρφωσε μόνος του με εργάτες επί τόπου, παρ’ όλη τη ζέστη (τα τακούνια μας βυθιζόντουσαν στην άσφαλτο) πολύ πετυχημένα. Ήταν ταλαντούχος αρχιτέκτων και ζωγράφος-γλύπτης με εξαιρετικό γούστο, κάθε σχέδιό του ακόμα και ο γραφικός του χαρακτήρας είχε μια καλλιτεχνική χροιά. Ζήλεψα κι εγώ και προσπάθησα να διαμορφώσω μία επί τόπου, αλλά σε μισή ώρα είχα εγκαταλείψει την προσπάθεια λόγω φριχτής ζέστης, προσπάθεια που ούτως ή άλλως δεν νομίζω να είχε και πολύ επιτυχία.

Οι σχεδιαστές ήταν Ιρακινοί, καλά παιδιά με υπεύθυνο τον Θανάση Σαββάκη, που διαχειριζότανε το αρχείο σχεδίων. Με τις ιρακινές κοπέλες του γραφείου κάναμε πολύ παρέα, εκδρομούλες στο νησάκι της Dhora (διυλιστήριο) και κυρίως με μία πολιτικό μηχανικό, την Suhair-as-Sinawi.

Προϊστάμενός μου (και στην Αθήνα) ήταν ο Νάσος Χατζόπουλος, πανέξυπνος και με άφθαστο χιούμορ. Παραμείναμε στενοί φίλοι μέχρι την τελευταία του στιγμή, μόλις είχε κλείσει έναν αιώνα, χωρίς να έχει χάσει παρά μόνο την κινητικότητά του, με πλήρη διαύγεια μέχρι το τέλος.

Να σημειώσω ότι οι άντρες αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί βρισκόντουσαν πάντα σε κάποια περιοδεία, ο Μάνθος Δωρής, ο άντρας μου, ο Ντίνος Σπανός (σπανίως στο Ιράκ), και γενικά υπήρχε ένα συνεχές πήγαινε-έλα Ιράκ-Αθήνα. Εμείς οι γυναίκες μόνο καμιά εκδρομή πηγαίναμε σε κοντινά μέρη, π.χ. στη Dhora και στη λίμνη Habaniya με 10 εκ. μ3  νερό, παρ’ όλο που γενικά οι γυναίκες στην Βαγδάτη ήταν πολύ ελεύθερες να κυκλοφορούν και χωρίς “abaya” κάτι αντίστοιχο με την «μπούρκα» αλλά ελαφρύτερο, από μαύρο μεταξωτό συνήθως ανοιχτό μπροστά εκτός από όταν πήγαιναν σε τζαμί (επισκέφθηκα κι εγώ το «Χρυσό Τζαμί» με abaya μέχρι τα μάτια, με συνοδεία ιρακινής φίλης με ένα τεράστιο ντεκολτέ. Εγώ όμως κινδύνευα έτσι ξανθιά που ήμουνα και έπρεπε να προσέχω.

 

Η ζωή στη Βαγδάτη ήταν καθαρά αποικιακή, με δεξιώσεις και πάρτυ, με λέσχη, με τένις και πισίνα, και εκδρομές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στη Βαβυλώνα (20 εκ. τούβλα) και στο εναπομείναν τόξο της Κτησιφώντας. Κάναμε και διακοπές στο Βορρά διασχίζοντας μία περίεργη έρημο χωρίς άμμο και χωρίς χαραγμένους δρόμους, πράγμα πολύ επικίνδυνο γιατί είχε παγίδες και χαντάκια εκεί που δεν το περίμενες.

Εδώ θα αναφέρω ότι εμείς, ο Βασίλης κι εγώ δηλαδή, διασχίσαμε άλλη μία παρόμοια έρημο με ξεραμένο χώμα κι από κάτω λάσπη, πηγαίνοντας να συναντήσουμε τον αδελφό του, που ήταν καπετάνιος και θα έμενε 2 μήνες στο Bandar Shahpur στο Ιράν στον Περσικό Κόλπο. Η ζέστη αφόρητη και εγώ ένα αντικείμενο περιέργειας από τους ντόπιους που προφανώς δεν είχαν ξαναδεί τόσο άσπρη και ξανθιά ύπαρξη με καλοκαιρινό ξεμανίκωτο φουστανάκι. Καθ’ οδόν, διασχίσαμε τον Τίγρη μέχρι την Βασόρα (Basra) και το Khorramshahr. Στην επιστροφή, βούλιαξε το ταξί στην έρημο κι αν δεν περνούσε κάπου μακριά ένα λεωφορείο (δεν υπήρχε δρόμος) θα μας έσφαζαν το βράδυ οι Βεδουίνοι όπως είχαν κάνει πρόσφατα με μια Αμερικανίδα, όπως μας πληροφόρησε ο οδηγός.

Όταν κάπως τελειώσαμε με τα σπίτια, μου ανέθεσαν να σχεδιάσω μία μικρή πόλη, το Ραμάντι, στην άκρη του κόσμου, εκεί που τελείωνε η έρημος. Εν τω μεταξύ το γραφείο είχε αναλάβει και το Master Plan της ευρύτερης περιοχής της Βαγδάτης κι εγώ σχεδίαζα τις κοινότητες V βαθμού (50.000 κατ.) και κάτω. Αυτή η ειδικότητα μου έμεινε εσαεί και στην Αθήνα, με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς, όπως θα αναφέρω παρακάτω.

Τα χρήματα ήταν πολλά σαν ζευγάρι, αλλά μόνο τα μισά μπορούσαμε να στείλουμε στην Αθήνα. Τα υπόλοιπα έπρεπε να καταναλωθούν στο Ιράκ. Ψωνίζαμε όλοι σαν τρελοί ό,τι βρίσκαμε στα δύο πολυκαταστήματα, το Orosdi Bak (εβραϊκό) και το γαλλικό και τα δύο στον κεντρικό δρόμο την οδό Rashid. Στην επιστροφή στην Αθήνα κουβαλήσαμε όλη την οικοσκευή μας κι εγώ μέχρι πρόσφατα είχα στη βεράντα μου το original αμερικανικό ψυγείο μου.

Πριν αφήσω τη Βαγδάτη να σημειώσω ότι στην παλιά πόλη δεν υπήρχε αποχέτευση και στη μέση των παραδρόμων υπήρχε ένα ρηχό χαντάκι όπου κτλ. κτλ. να μην αναφέρω τι έτρεχε.

Εμείς οι Έλληνες, μερικοί τουλάχιστον, ζούσαμε στην Νέα Βαγδάτη, μια μεγάλη χερσόνησο σε μία στροφή του ποταμού, σε καλλίτερες συνθήκες σε «βίλες» αμερικανικού τύπου αλλά ιρακινής κατασκευής, με κήπο και γκαζόν και άπειρους σκορπιούς.

Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι το κλίμα στην Βαγδάτη (όχι του γραφείου!) ήταν απαίσιο, με συνήθως μια κίτρινη σκόνη και έναν κίτρινο ουρανό. Απέκτησα δέκατα εκεί και η αμερικανίδα γιατρός στο νοσοκομείο μου είχε επιβάλλει να κοιμάμαι στις 10 μ.μ., που σήμαινε ότι, όταν ήμασταν καλεσμένοι ή σε έξοδο (σχεδόν καθημερινά), κοιμόμουνα όπου έβρισκα, σε καναπέδες, πολυθρόνες και κρεβατοκάμαρες γιατί δεν άντεχα.

 

Β. ΑΘΗΝΑ

Επιστρέψαμε στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1958, εγώ έγκυος και αδύνατη σαν σπίρτο (45 κιλά) με έκζεμα στα πόδια και στα χέρια, μέσα στη ζέστη.

Δουλειά έπιασα στις αρχές του 1959 μάλλον αφού γέννησα τον Οκτώβριο τον πρώτο μου γιο Στέφανο. Τα γραφεία ήταν καινούργια με μεγάλες αίθουσες με τα σχεδιαστήρια, ωραίο κυλικείο με τον αγαπητό Γιώργο Μαύρο και υπέροχες φρέσκες σοκολατίνες από του Φλόκα μαζί με άλλα εδέσματα.

Τοποθετήθηκα αμέσως στο Τμήμα Πολεοδομίας, πάντα με τον Χατζόπουλο και με τον Νιόνιο τον Αλιφέρη κοντά μου, πανέμορφο, ευτυχισμένο με την Φρόσω Δεϊμέζη, κι αυτή στο γραφείο, τραγουδώντας και σφυρίζοντας και αστειευόμενος, πέρασα υπέροχα.

Πρώτο έργο βέβαια το Master Plan for Greater Baghdad. Σχεδίαζα μανιωδώς κοινότητες και περίμενα τον Νάσο να τις εγκρίνει αλλά μάταια, ώσπου έσκασε το μυστικό ότι λόγω αλλαγής πολιτικής κατάστασης οι δουλειές στο Ιράκ – Βαγδάτη δεν υπήρχαν πια.

Συμμετείχα σε άλλα πολεοδομικά πρωτευουσών όπως το Χαρτούμ – Ομντουρμάν του Σουδάν, και το Ισλαμαμπάντ στο Πακιστάν στο οποίο θα αναφερθώ διεξοδικά παρακάτω. Κάπου ενδιάμεσα ασχολήθηκα με το Κοράνγκι, μία νέα πόλη 500.000 κατ. στο Πακιστάν για τη στέγαση προσφύγων.

Ο σχεδιασμός του Ισλαμαμπάντ, νέας πρωτεύουσας του Πακιστάν στους πρόποδες των Ιμαλαίων στο βορρά ήταν by far, ΤΟ ΕΡΓΟ του Δοξιάδη. Το συνέλαβε και το πραγματοποίησε ακριβώς όπως το σκέφτηκε (όχι φαντάστηκε γιατί έπρεπε να πληροί συγκεκριμένους σκοπούς και όρους. Ήταν στρατηγική αυτή η κίνηση για το Πακιστάν).

Πρώτα μου ανετέθη να μελετήσω τα συν και πλην όλων των τότε νέων πόλεων, για να βγουν χρήσιμα συμπεράσματα και να αποφευχθούν λάθη. Τα περισσότερα και πιο χρήσιμα για μας είχαν γίνει στη Μπραζίλια, τη νέα πρωτεύουσα της Βραζιλίας επί παρθένου εδάφους, όπως το Ισλαμαμπάντ, και στην ενδοχώρα. Εξαιρετικής έμπνευσης, πανέμορφης στο χαρτί Μπραζίλια, με τα υπέροχα κτίρια του Niemayer και το πολεοδομικό του Da Costa πάνω στη λίμνη, αλλά με το τεράστιο σφάλμα να μην προβλεφθεί μία οργανωμένη βοηθητική πόλη για τους εργαζόμενους στην κατασκευή της, με αποτέλεσμα η παραγκούπολη (shanty town) που δημιουργήθηκε γι’ αυτούς εκ των ενόντων, να αποτελέσει αυτή την κυρίως πόλη, με την Μπραζίλια να πασχίζει να ζωντανέψει στεγάζοντας υποχρεωτικά δημόσιες υπηρεσίες. Δεν είμαι ιστορικός της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας και ελπίζω να μην σφάλλω στις απόψεις μου.

Σαν συμπέρασμα, ο D (Δοξιάδης για συντομία) κόλλησε το Ισλαμαμπάντ στο Rawalpindi, μία υπάρχουσα πόλη, που την ενέταξε στο ευρύτερο σχέδιο, ώστε να μεγαλώνει παράλληλα με το Ισλαμαμπάντ και να το εξυπηρετεί μέχρι να ενηλικιωθεί και να αυτονομηθεί. Δεν πτοήθηκε από κριτικές για υπερβολικά φαρδείς δρόμους και άλλα καινοφανή και πολύ καλά έκανε, γιατί σήμερα αποτελεί παράδειγμα σωστού σχεδιασμού νέας πόλης.

Η ομάδα εργασίας ήταν ο Αλιφέρης project manager, η ΄Αννα Κανναβού (Ιωακειμίδη) υπεύθυνη για τον διοικητικό τομέα, ο Γιάννος ο Πολίτης νομίζω για τα κτήρια, εγώ για τις γειτονιές, κοινότητες V (50.000.κατ.) και κάτω, στις οποίες διατήρησα ή δημιούργησα ποταμάκια και λοφάκια όπου δεν υπήρχαν κι έτσι υπάρχει μεγάλη ποικιλία. Κάπου θυμάμαι τον Δεληγιαννάκη, αλλά σίγουρα ξεχνάω μερικούς, ποτέ όμως τον Γιάννη Φραντζεσκάκη, με τον οποίον ήμασταν μαζί στη Βαγδάτη, και τότε έφυγε για σπουδές, και μείναμε φίλοι μέχρι τέλους. Ήταν ο συγκοινωνιολόγος της πόλης με τεράστιο έργο και δυσκολίες, αλλά τελικά με απόλυτη επιτυχία.

Τελειώνοντας με αυτό το τμήμα, μου ανετέθησαν προσωπικά δύο μελέτες: Οι μελλοντικοί κύριοι οδικοί άξονες στις Ηνωμένες Πολιτείες και η κατανομή του πόσιμου νερού στον κόσμο στο μέλλον.

Ίσως ήταν προοίμιο για την μετακίνησή μου στην έρευνα, ή ίσως δεν θυμάμαι πότε και γιατί μου τις ανέθεσε ο D. Θα το ψάξω.

 

Γ. ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

Με τα πρώτα ερευνητικά έργα που ανέλαβε ο Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος (ΑΤΟ) μετατέθηκα σ΄αυτό το τμήμα.

 

HUCO Ανθρώπινη Κοινότητα

Το πρώτο έργο ήταν η «Ανθρώπινη Κοινότητα» (HUCO). Χρησιμοποιήθηκε η Αθήνα ως πειραματόζωο “Case Study” και για να πάρουμε μια ιδέα, μία μικρή ομάδα, ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο Γιώργος Παπαγεωργίου κι εγώ οργώσαμε με ένα ταξί την Αθήνα εντοπίζοντας συγκεντρώσεις λειτουργιών, ώστε μετά να διαλέξουμε μερικές χαρακτηριστικές για περαιτέρω διερεύνηση. Επί κεφαλής ήταν ο Παπαγεωργίου. Κάναμε ένα προσχέδιο χάρτη με χωρισμένες τις κοινότητες, οι οποίες έμοιαζαν να σχηματίζονται με βάση την επιτόπια έρευνα που κάναμε.

Επόμενο στάδιο ήταν να οργανώσω μικρές ομάδες σπουδαστών της Σχολής Σχεδιαστών, και με βάση χάρτες επιλεγμένων γειτονιών από αυτές που προέκυψαν από τα προηγούμενα συν μία σειρά άλλων κριτηρίων, (σχολεία, ενορίες, λεωφορειακές γραμμές, κ.α.) να τοποθετήσουν με επί τόπου επίσκεψη, μαγαζιά και άλλες λειτουργίες με κόκκινες βούλες.

Δεν θα επεκταθώ στα επόμενα λεπτομερή και επιστημονικά πια οργανωμένα στάδια (ερωτηματολόγια, μαθηματικούς υπολογισμούς, ημερήσιες διαδρομές) που κυρίως ο Πέτρος Παπάς, ο Γιάννης Βιριράκης, κοινωνικοί λειτουργοί κ.ά. μελέτησαν, γιατί υπάρχουν εκτεταμένα κείμενα με όλες τις λεπτομέρειες.

Θα αναφερθώ μόνο στο ότι αυτή ήταν η αρχή της πολύ στενής συνεργασίας μου με τον Γιάννη Παπαϊωάννου (Νανάκο) που κράτησε μέχρι να κλείσει το τμήμα κάπου το 1971, οπότε έφυγα κι εγώ, γιατί ο D ήταν άρρωστος και δεν ήθελα να δουλέψω με άλλους.

 

COF Πόλη του Μέλλοντος

Επόμενο έργο με το οποίο ασχολήθηκα όλα τα επόμενα χρόνια ήταν η COF «Πόλη του Μέλλοντος», στην αρχή με project manager τον Γιάννη Παπαϊωάννου. Ειδικότητά του οι υπολογισμοί όλων των ειδών και οι προβολές σε όποιον χρονικό ορίζοντα αποφάσιζαν με τον D (ως το 2120).

Το πρώτο γραφείο της COF ήταν σε ένα διαμέρισμα στην οδό Φωκυλίδου όπου, εκτός από τα γραφεία μας, στεγαζόταν και η αρχική βιβλιοθήκη της COF με ειδικές παραγγελίες και βιβλιοθηκάριο μία κυρία που δεν θυμάμαι το όνομά της, λίγο σπάνιο, και τον Αμερικανό Jerry Gutenschwager. Φυσικά και τον Παπαϊωάννου, που δεν με άφηνε να ανοίξω πρώτη τα πακέτα των βιβλίων. Ήθελε πρώτα να τα αποδελτιώσει εκείνος σημειώνοντας με κόκκινο, πράσινο και μπλε μπικ (τα είχε πάντα στην τσέπη του) τα σημεία που ήθελε να προσέξω.

Δουλειά μας ήταν να ετοιμάσουμε το αρχικό λεπτομερές πλάνο του ερευνητικού αυτού έργου, κυρίως ο Jerry, ο οποίος είχε προσληφθεί γι’ αυτή την δουλειά. Αυτός έγινε και η αιτία να αρχίσω μαθήματα κιθάρας με τον ίδιο δάσκαλο, τον πολύ γνωστό κιθαρίστα Μιλιαρέση (υπήρχε και άλλος ένας μόνο εκείνη την εποχή, ο Φάμπας).

Ο Παναγής Ψωμόπουλος, ο Jerry, η μέλλουσα γυναίκα του κι εγώ γίναμε φιλαράκια και βγαίναμε τακτικά, κυρίως για κουνέλι σε ένα μικρό μαγαζάκι στην Κάτω Κηφισιά.

Όταν ο Γιάννης Παπαϊωάννου ανέλαβε επί κεφαλής όλων των ερευνητικών έργων (δεν θυμάμαι αν ήταν επικεφαλής και στις Αρχαίες Πόλεις), πήρα την θέση του ως project manager στην «Πόλη του Μέλλοντος», αλλά πάντα με την παρουσία, βοήθεια και αμέριστη υποστήριξη του Γιάννη, αλλά και του ίδιου του D.

Βέβαια, ως physical planner, επικεντρώθηκα στην απεικόνιση των υπολογισμών του Γιάννη σε παγκόσμιους χάρτες, όπου σχεδίαζα με μαρκαδοράκια βουνά, λαγκάδια και ερήμους, και σε ό,τι ψαχνό περίσσευε, λουρίδες αστικοποίησης, καλλιεργήσιμες εκτάσεις και διατηρητέες εκτάσεις άγριας φύσης, χάρτες που υπάρχουν σε όλες τις εκδόσεις, και τους πρωτότυπους τους έχω φυλάξει στο σπίτι μου, και μάλλον θα τους δώσω στο αρχείο Δοξιάδη.

Γενικά ήμουνα απαίδευτη για μια τόσο υπεύθυνη θέση, χωρίς ιδιαίτερες σπουδές, που έπρεπε να αντιμετωπίζω καθηγητές και Νobel (Margaret Mead, σάχλες έλεγε, Buckminster Fuller, Polk, Richard Meier, Σπύρο Δοξιάδη, Suzan Keller, οι τελευταίοι αξιολάτρευτοι και φιλικοί), και τους σπουδαστές της Οικιστικής Σχολής είτε ήταν από το Πακιστάν (κύριοι), είτε από όλα τα μέρη του κόσμου, ο καθένας με την τρέλα του, και εννοώ μεγάλη τρέλα.

Σ’ αυτό το τμήμα έκανα σπουδαίους φίλους, αρχιτέκτονες, στατιστικούς, σχεδιαστές, και πρώτη-πρώτη θα αναφέρω την πολύ αγαπητή μου φίλη τώρα, και όxι ως προϊσταμένη της πια, Alex Freme, γραμματέα μας, που αν και βρίσκεται πίσω στην πατρίδα της, το Λονδίνο, μιλάμε στο τηλέφωνο και βλεπόμαστε όποτε έρχεται Ελλάδα. Τι τράβηξε αυτό το κορίτσι με τα greeklish και τις απροσεξίες μου, δεν περιγράφεται. Στο τέλος, διόρθωνα εγώ τις… διορθώσεις της, γιατί τόσο είχε συνηθίσει μερικές εκφράσεις που χρησιμοποιούσα, που ναι μεν δεν ήταν «πολεοδομικά» λάθος, αλλά συνήθως δεν τις δεχόταν ως σωστά αγγλικά, ώσπου παραιτήθηκε, φαίνεται.

Την Ντόρις Αναγνωστοπούλου, πατρινή κυρία με τα όλα της, γλυκύτατη, τον Παπά, τον Βιριράκη, τον Σκαρλάτ Αριόν, ρουμάνο αρχιτέκτονα, από το σχεδιαστήριο την Αγγέλα Μοσχονά και την Λίλιαν Χατζιδάκη, σπίρτα και οι δύο, και τον Τόνι, που πάντα πρόσεχε και κριτικάριζε το ντύσιμό μου… Την Μαρίκα Ζαγορησίου, την Λέλια Κατσούφη, την Μύρω Κόνου και την Άλεξ Κουρπά στο Εκistics, και πόσους άλλους… Η πόρτα προς το διπλανό κτήριο (είχαμε μεταφερθεί στο κτήριο δίπλα στα γραφεία) ήταν κλειδωμένη για τυπικούς λόγους, αλλά, όλο δίπλα ήμουνα στον ίδιο όροφο.

Αν δεν αναφέρω τον Παναγή Ψωμόπουλο είναι γιατί αυτός ήταν πανταχού παρών στη ζωή μου, από το Πολυτεχνείο ως την ώρα που έφυγε πλήρης ημερών το 2018. Μαζί του και ο Γιώργος Χαριτόπουλος, το τρίο, κάναμε πολύ παρέα και εκτός γραφείου όπως και με πολλούς άλλους συναδέλφους.

Τα τελευταία χρόνια με την αρρώστια του D, χάσαμε τους σπόνσορες και η χρηματοδότηση γινόταν από τον ίδιο, αλλά για πόσο πια. Έκλεισε το τμήμα έρευνας και πήραμε έναν μήνα άδεια άνευ αποδοχών μέχρι να ξεκαθαρίσει η κατάσταση.

Αυτόν τον μήνα, τον χρησιμοποίησα για να τακτοποιήσω την οικογενειακή μου μερίδα στο Δημαρχείο και ανακάλυψα εκείνη τη γοητευτική Αθήνα, οδός Αθηνάς, Μοναστηράκι, Ακρόπολη, που με γοήτευσε και με οδήγησε στα επόμενα βήματα, με μία μεγάλη δόση τρέλας, ενδιαφέρουσας αλλά εξοντωτικής. Έπεσε και στην εποχή των σπουδών στο εξωτερικό του μεγάλου μου γιου, οπότε τα βρήκα πολύ σκούρα.

 

1971 – 1984  ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ

Το πρώτο ατομικό μου γραφείο (απέφυγα καλού-κακού να συν-κατοικήσω επαγγελματικά με τον Βασίλη Μπόγδανο), ήταν ένα πολύ φωτεινό ημιυπόγειο στην Κλεομένους 14, στη γειτονιά του γραφείου του και του Δοξιάδη, για να μην απομακρυνθώ από τη συνήθεια.

Θυμάμαι ότι η Σούλα η Τζάκου, που έτυχε να μένει κοντά, περνώντας με είδε από το μεγάλο παράθυρο-βιτρίνα και μπαίνοντας μέσα μου είπε την εξής χαρακτηριστική φράση που τότε με ξένισε, αλλά μου φαίνεται ότι είχε δίκιο. Μου είπε κάτι σαν «χαράς το ..θράσος σου να ανοίξεις στα σαράντα σου γραφείο». Με αυτό το θράσος, όμως, έβγαλα μερικά χρήματα μαζεμένα για πρώτη φορά. Για μαγιά, χρησιμοποίησα την αποζημίωση 150.000 δρχ. αφού πριν «παραιτηθώ» εικονικά, πρώτα το συζήτησα με τον πρώην μου αλλά πάντα παρόντα Βασίλη, γιατί τα οικονομικά λόγω των παιδιών ήταν κοινά.

Τι γραφείο θα ήταν όμως αφού δεν είχα πελάτες ούτε εμπειρία κατασκευαστική; Η βόλτα στο Μοναστηράκι (και μια πρόσφατη επίσκεψη στο Λονδίνο) με οδήγησαν να ανοίξω στην αρχή ένα κατάστημα ποικίλης ύλης, τύπου Habitat, δηλ. αγόραζα ή/και κατασκεύαζα ό,τι εύρισκα που μου άρεσε, και το πουλούσα, παλιά έπιπλα, κουρτίνες και κουβέρτες νεροτριβής από τον Κουτσίνα του Βόλου με υπέροχα χρώματα επιλογής της γυναίκας του (τις φυλάω σαν τα μάτια μου), συνεργασία για μπατίκ με την Αριάδνη Ξενάκη, κεραμικά από το Μαρούσι, μερικά από τα οποία τα επιζωγράφιζε ένας αυστραλός γραφίστας που έμενε απέναντι και ήταν χωρίς δουλειά με καταπληκτικό χέρι, τζεβρέδες από πλανόδιους που τους έφερναν από την Θράκη, κοσμήματα που σχεδίαζε μία αμερικάνα, hobby kits που μου έφερνε ένας προμηθευτής μαζί με γερμανικά ράστερ και χρώματα, και χίλια άλλα είδη. Το μαγαζί έγινε λέσχη. Στα εγκαίνια μου έδωσαν και την πρώτη αρχιτεκτονική δουλειά (συγγενείς μου βέβαια!), την διαμόρφωση ενός μεγάλου ορόφου 1000 τμ. στη Συγγρού 44, γραφεία της εισαγωγικής εταιρείας ANCO S.A., η οποία δουλειά επίσης μου άνοιξε έναν δρόμο εσωτερικής διαρρύθμισης, πολύ πιο εύκολης από γιαπιά και μπετά. Ευτυχώς δεν είμαι του προγραμματισμού και παίρνω τα πράγματα όπως έρχονται, φτάνει να μπορώ να διακρίνω τις ευκαιρίες. Ξέρει η φύση.

Συνέχισα στον ίδιο δρόμο και ασχολήθηκα με διαμερίσματα, καταστήματα, κήπους και πρασιές και δύο εξοχικά: ένα στο Πολυδένδρι και ένα στην Εύβοια. Συνεργαζόμουνα και με τον Βασίλη Μπόγδανο, σε ένα camping και σε ένα τεράστιο διαμέρισμα στο Μαρούσι (που μέχρι να τελειώσει, τα κορίτσια τους είχαν ήδη φύγει). Η καλλίτερη συνεργασία μας ήταν στο εστιατόριο και μοτέλ Λεβέντη στα Καμένα Βούρλα. Ο ίδιος με ξελάσπωνε συχνά είτε με την εμπειρία του, είτε με πελάτες, τεχνίτες, ή υπηρεσίες. Π.χ. δεν έχω ποτέ εκδώσει οικοδομική άδεια. Έκανα μόνο τα καλλίτερα κομμάτια μιας μελέτης και λίγη επίβλεψη. Σε κάποια φάση, που δεν μπορώ χρονικά να την εντοπίσω, μεταφέρθηκα στο γραφείο του Γιώργου Μπόγδανου μαζί με την περίφημη Στέλλα Νικολάου, πού την έπαιρνα μαζί μου όπου κι αν βρισκόμουνα. Με τον Γιώργο ασχοληθήκαμε με μια οδοντιατρική κλινική και κατοικία στην Κηφισιά, μία τεράστια βίλα πάλι στην Κηφισιά, το σπίτι του πρέσβη της Ιρλανδίας στη Φιλοθέη και ένα συγκρότημα κατοικιών στην Κέρκυρα, ίσως και άλλα. Δεν θυμάμαι ονόματα συνεργατών. Θα ήταν 4-5.

Στη συνέχεια μεταφέρομαι πάλι (η Στέλλα έμεινε στον Μπόγδανο) στο γραφείο του Γιώργου Αναγνωστόπουλου, ειδικά για την μελέτη μετατροπής του Πρεβεντορίου Πατρών σε Παιδικό Νοσοκομείο «Καραμανδάνειο» και είχα πολύ καλή συνεργασία με την υπηρεσία του Υπουργείου Υγείας, με συναδέλφους εκεί (κυρίως γυναίκες) που δεν θυμάμαι τα ονόματά τους. Προϊσταμένη νομίζω ήταν η κα Παφίλη. Για να το σχεδιάσω είχα επισκεφτεί όλα περίπου τα νοσοκομεία ιδιωτικά και δημόσια της Αθήνας, και είχα αποτυπώσει και καταγράψει όλα τα τμήματά τους σε τετράδια με σκίτσα, τα οποία μου τα είχαν ζητήσει και οι συνάδελφοι στο Υπουργείο, γιατί δεν υπήρχαν βοηθήματα για νοσοκομεία. Μέχρι και εγχείρηση είχα παρακολουθήσει στο Απολλώνιο, στο Νέο Ψυχικό.

Επιστρέφω στο γραφείο μου στην Κλεομένους (εδώ υπάρχει ένα κενό. Το άφησα και το ξαναβρήκα ελεύθερο;). Στη γωνία του παρακάτω τετραγώνου είχε ιδιόκτητο γραφείο η συμφοιτήτριά μου Μυρτώ Πάρλα-Κωστίκα, η οποία μού πρότεινε να κάνουμε μία εταιρεία Ε’ τάξης για να παίρνουμε μελέτες του Δημοσίου. Την οποία και κάναμε, την ΑΠ ΕΠΕ, που ανέφερα στην αρχή με τους Ξενάκη, Ζήση και Κουκουράκη. Πρώτη ανάθεση το Νοσοκομείο Βόρειας Αττικής (ΓΝΒΑ). Είχε μόλις εκλεγεί ο Παπανδρέου και είχε κάνει το ΕΣΥ.

Το ανέλαβα λόγω της εμπειρίας μου από το «Καραμανδάνειο», ενώ σχεδόν ταυτόχρονα πήραμε το Γενικό Πολεοδομικό Καματερού – Ζεφυρίου (επί υπουργίας Τρίτση;) και έναν παιδικό σταθμό στη Πάτρα. Τα μοιράσαμε ως εξής: ο Κοσμάς, με έναν ακόμα αρχιτέκτονα τον Νεοκλή Ψιλόπουλο και μία σχεδιάστρια, απαίτησε να νοικιάσουμε άλλο γραφείο στην οδό Αχαιού λίγο πιο κάτω και ανέλαβε το Πολεοδομικό, η Μυρτώ τον Παιδικό σταθμό κι εγώ το Νοσοκομείο. Εγκαταστάθηκα στο γραφείο της Μυρτώς. Μαζί μας η Μαρία Αμπατζόγλου, αρχιτεκτόνισσα, ταχύτατη και συνεπέστατη.

Καθ’ οδόν, προσελήφθη κι ένας ακόμα σχεδιαστής (όποιος ξένος έμπαινε, νόμιζε ότι ήταν αυτός, άνδρας γαρ, ο μηχανικός που είχε το γραφείο!)  ο Δήμος Βαρθολομαίος, δεν θυμάμαι για ποιο έργο.

Τον πρώτο ήδη χρόνο, μετά και από μία εγχείρηση καρδιάς στο Λονδίνο, πέθανε μέσα σε δύο μέρες ο Κοσμάς, και άφησε μεγάλο κενό από κάθε άποψη. Έτσι μαζί με το Νοσοκομείο ανέλαβα και το ΓΠΣ. Μετακόμισα στην Αχαιού και προσελήφθη μία ακόμα αρχιτεκτόνισσα για να βοηθήσει. Ήταν ευτύχημα που δεν μας πήραν το Νοσοκομείο που απαιτούσε πτυχίο Ε’ τάξης, το οποίο δεν είχαμε πια και ούτως ή άλλως είχαμε μπει σε εκκαθάριση και δεν πήραμε άλλο έργο με την εταιρία. Προχωρούσαμε με δάνειο, πολύ τρεχάλα από υπουργείο σε υπουργείο, με πολύ καλή συνεργασία και στο ΥΧΟΠ και στο Υγείας, και τελειώσαμε την Προμελέτη ευτυχώς, αλλά το Νοσοκομείο δεν προχώρησε (ήταν τρία κτήρια μαζί, το Παιδικό Νοσοκομείο Πεντέλης, το ΠΙΚΠΑ πάλι στην Πεντέλη και το ημιτελές ΝΙΕΝ (πρώην Νοσηλευτικό Ίδρυμα Εργατών Θαλάσσης) στα Μελίσσια, που είχε εξ αρχής κατασκευαστεί για νοσοκομείο, αλλά λόγω νομικών προβλημάτων είχε εγκαταλειφθεί και λεηλατηθεί, αν θυμάμαι καλά. Τελικά τελείωσε μόνο μία πτέρυγα του Παιδιατρικού στο παλιό Νοσοκομείο Πεντέλης, το οποίο σημειωτέον είχαμε αποτυπώσει λεπτομερώς με πολύ κόπο. Κάπου έχω όλο το πακέτο.

Πάλι πίσω στο δικό μου γραφείο (έχω πολλά χρονικά κενά) πήρα μόνη μου την φάση «Επέκταση-Αναθεώρηση του Καματερού» (με την Κατερίνα Δρόσου) και στη συνέχεια, αφού ξανα-μετακόμισα στο σπίτι μου Κομνηνών στο ισόγειο, όπου έμεναν παλιά οι γονείς μου, πάλι με τη Στέλλα, μου ανετέθη μελέτη εφαρμογής μιας περιοχής του Καματερού, με τοπογράφο τον Γκιόκα και με έναν συνάδελφο, τον Δημήτρη Γαβριήλ. Πολύ δύσκολη μελέτη και με αναλογισμούς, συνεννοήσεις με τους ιδιοκτήτες των οικοπέδων και αναγκαστική πυκνή συνεργασία με την Πολεοδομία στο Περιστέρι. Αυτή η μελέτη που έθιγε περιουσίες ανθρώπων ήταν πάρα πολύ υπεύθυνη. Μία χοντρή γραμμή του ραπιντογράφ (μόνο ο τοπογράφος είχε υπολογιστή) και έκοβα φέτες από οικόπεδο ή από τα «επικείμενα».

Ο Δήμαρχος Καματερού, κ. Κατσαρός, ένας ομορφάντρας με μπιρμπιλωτά μάτια, παρ’ όλο που ήταν μαρμαράς, είχε ένα ωραιότατο λέγειν και η συνεννόηση και με μένα και με το Υπουργείο ήταν άψογη. Τι να έγινε εκεί; Ποτέ δεν έχω δει κανένα από τα «έργα» μου, μου έφτανε να τα φαντάζομαι όπως ήθελα. Θα πάω να δω ίσως γιατί είχε πολλά ρέματα και ευτυχώς δεν έχω ακούσει για πλημμύρες, άρα κάτι καλό θα έκανα.

Μια άλλη χωροταξική μελέτη που θυμάμαι ήταν η «Ενότητα 1, Πάρνηθα – Μενίδι» επί Μάνου, και την είχε πάρει ο Κοσμάς με συμμετοχή του κατά 99% και εγώ με 1%. Ούτε που με ένοιαζε. Δανείστηκε το γραφείο του Βασίλη Μπόγδανου και μαζί με τον Νεοκλή Ψιλόπουλο (ανιψιός μου από την αδελφή μου) και τον Φαίδωνα … κάναμε τη μελέτη που δεν θυμάμαι καθόλου περί τίνος επρόκειτο.

Αυτή την εποχή δεν θα την ξαναζούσα αν και έβγαλα μαζεμένα χρήματα, αλλά μου έβγαλε και την ψυχή. Ευτυχώς είχα διέξοδο σε μία παιδική μου φίλη στην Κηφισιά, όπου πήγαινα Παρασκευή και γύριζα Δευτέρα με το Autobiancchi μου. Περνούσα πολύ ωραία και έπαιρνα κουράγιο για την εβδομάδα. Επιχειρηματίας γεννιέσαι (όπως και όλα τα άλλα) και δεν γίνεσαι στα καλά καθούμενα.

 

1985 – 1995  ΓΡΑΦΕΙΟ ΜΕΛΕΤΩΝ “ΤΑΚΗΣ ΓΑΒΡΙΛΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ”

Να είναι καλά ο Παντελής Βαλλιάνος, μηχανολόγος για το Νοσοκομείο Πεντέλης, που με σύστησε, και που ο Γαβρίλης νόμιζε ότι ήμουνα μια  άλλη Μυρτώ Αντωνοπούλου αρχιτεκτόνισσα και με δέχτηκε αμέσως. Το γραφείο του ήταν στην γωνία Ξενοκράτους κι εγώ ακόμα ήμουνα στην Κλεομένους, δηλαδή λίγο πιο ψηλά. Ετοιμάσαμε μία μελέτη για επέκταση του νοσοκομείου Λαμίας αλλά δεν την πήραμε. Διακόψαμε νομίζω για λίγο και ξαναβρεθήκαμε όταν εγώ ήμουνα στην Κομνηνών κι εκείνος είχε αλλάξει γραφείο και ήτανε στη Σκουφά. ‘Άρχισε μια συνεργασία, πάντα για νοσοκομεία, πήγαινα μία-δυό ώρες την ημέρα να επιβλέπω και να συνεννοούμαι και έκανα και τις δικές μου δουλειές, και μερικές με τον Βασίλη.

Όταν υπογράψαμε μαζί τη σύμβαση για τη μελέτη μιας νέας πτέρυγας στο Τζάνειο, τα πράγματα δυσκόλεψαν με το πήγαινε-έλα, χρειαζόμουνα πια κι εγώ εξοπλισμό στο γραφείο μου, αλλά ήμουνα άνω των 50 ετών και αποφάσισα (μαζί με τη Στέλλα) να ενταχθώ στο γραφείο του μόνιμα.

Υπήρχαν υπολογιστές, πλότερ, γραμματείς και σχεδιαστές και πάλι ο Νεοκλής εκεί. Υπήρχαν πολλές νεαρές αρχιτεκτόνισσες, οι οποίες έμειναν μέχρι που έκλεισε το γραφείο λόγω της κρίσης. Ήταν τόσο αγαπησιάρικο γραφείο, ωραία ατμόσφαιρα, με γέλιο, και όλα τα κομφόρ, που αν δεν συνέβαινε η κρίση (που ίσως συνετέλεσε και στην αρρώστια και στο πρόσφατο θάνατο του Γαβρίλη), ακόμα εκεί θα ήμαστε όλοι και όλες (οι περισσότερες γυναίκες). Πονάει ακόμα η ψυχή μου και δακρύζω όταν τον θυμάμαι, έξω καρδιά, όλο ναι έλεγε ολόψυχα κι ας μην μπορούσε να κρατήσει τις υποσχέσεις του. Μόνο που τις πρότεινε, εμένα μού έφτανε.

Σ’ αυτό το γραφείο ένοιωσα αρχιτέκτων. Και τί δεν σχεδίασα χωρίς περιορισμούς, χωρίς γκρίνιες, με ωραίες συνεργασίες, επιτέλους επέβλεψα και είδα και το αποτέλεσμα (Κεντρική Κλινική Αθηνών, Ναβαρίνου και Ασκληπιού). Τις δύο όψεις αυτής της ιδιωτικής κλινικής τις είχαν ήδη κάπως συλλάβει άλλοι κι εγώ τις αποτελείωσα με λεπτομέρειες και υλικά. Σαν ξενοδοχείο μοιάζει μέσα. (Ομολογώ ότι με θέλγουν οι κατόψεις, τις περπατάω και παίζω ρόλους, χειρούργος, νοσοκόμα, τραπεζιέρα …). Έχει ενταχθεί περίφημα στο περιβάλλον, δύσκολο για ειδικά κτήρια σε καθαρά περιβάλλον κατοικίας, αλλά αυτό συμβαίνει συνήθως με τα παλιά ειδικά κτήρια.

Συνέχισα να έχω σχέσεις συμβούλου μ’ αυτό το γραφείο αποκλειστικά για θέματα κτηρίων υγείας και πολεοδομικά, και αφού γύρισα από την Ολλανδία όπου έμεινα τρία χρόνια (1995-1998) υπεύθυνη μιας κλινικής Φυσικής Ιατρικής, είδους πολύ διαδεδομένου στην κεντρική Ευρώπη.

Δεν θα αναφερθώ αναλυτικά στις μελέτες στις οποίες είχα κάποιο ή κύριο ρόλο, γιατί είναι πλήθος. Ανήκουν οι περισσότερες στις δύο κατηγορίες που ανέφερα στην προηγούμενη παράγραφο. Η τελευταία επαφή που είχα ήταν να παρουσιάσουμε (Γαβρίλης και Hill, αμερικανική εταιρεία που κατασκεύασε και τα νησιά-φοίνικες στα Εμιράτα) μία πρόταση για την ανάπτυξη του Ελληνικού στο Ταμείο (δημόσια υπηρεσία), που δεν έγινε δεκτή. Ήταν απολύτως σύμφωνη με τα Δοξιαδικά πρότυπα, κάπως πιο εκμοντερνισμένη και προσαρμοσμένη στην ιδιάζουσα αυτή περίπτωση, και με σεβασμό στον άνθρωπο και στο κλίμα. Μόλις προ ολίγου είδα ότι γκρεμίζουν τα παλιά κτήρια και προχωρούν.

 

ΕΝΔΙΑΜΕΣΕΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΕΣ ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

Προφανώς η ζωή δεν είναι μόνο το επάγγελμα, όσο κι αν αυτό στη δική μου περίπτωση ήταν και το hobby μου. Έκανα οικογένεια, δύο γιούς, και ασχολήθηκα με πλήθος άλλα πράγματα, είτε προσπαθώντας να εξασφαλίσω τη μετά το επάγγελμα περίοδο, είτε γιατί έτυχε.

Από παιδί μού άρεσε να είμαι με κόσμο αλλά ταυτόχρονα και απόμακρη. Με έλεγαν συχνά ψηλομύτα ή πολύ σοβαρή. Ενώ το σπίτι μας ήταν ευρύχωρο και το κάθε παιδί είχε τον χώρο του, μου άρεσε να διαβάζω στην τραπεζαρία για να κόβω κίνηση.

Μετά τον πόλεμο, γράφτηκα στις Οδηγούς, στην 28η Ομάδα στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου. Έμαθα πολλά, εκπαιδεύτηκα και για αρχηγός αλλά δεν έφτασα. Κάτι είχε λέει η προσωπικότητά μου που δεν θα ήταν καλό για τα μικρότερα παιδιά. Έκανα όμως τα εσωτερικά σεμινάρια που τα αναφέρω, γιατί μου ξαναέτυχε κάτι παρόμοιο γύρω στα 1984, όταν ξεκίνησα Υπερβατικό Διαλογισμό βασισμένον και αυτόν στην Ινδική φιλοσοφία. Ως οδηγός πέρασα υπέροχα, κατασκηνώσεις, εκδρομές, έφαγα τεράστιες ποσότητες καρπουζιού, και έφυγα από την ομάδα, όταν πια θα έπρεπε να πάω στις Μεγάλες Οδηγούς και το βρήκα υπερβολικό. Ήδη ετοιμαζόμουνα για σπουδές και για γάμο.

Επόμενη ομάδα που εντάχθηκα και ανήκω ακόμα είναι η Ε.ΠΟΙ.ΖΩ, σήμερα λέγεται Ε.Κ.ΠΟΙ.ΖΩ. Υπέροχα παιδιά με κοινωνικό έργο, φίλοι μου αγαπητοί που συντρέχουν σε όποιον από την ομάδα έχει ανάγκη. Αυτό άρχισε το 1972-3 κάπου εκεί, και διαρκεί ακόμα, με λιγότερη συμμετοχή μου στις δραστηριότητές τους.

Ασχολήθηκα και με αγιογραφία στο Μουσείο Μπενάκη με καθηγήτρια την Ανθή Βαλσαμάκη, ώστε να μπορώ να απασχολούμαι μετά την σύνταξή μου με κάτι ευχάριστο. Δεν είμαι θρήσκα με την στενή έννοια, αλλά οι συμβολισμοί και οι λεπτομέρειες στις εικόνες και στην τεχνική είναι γοητευτικοί. Κάθε πινελιά σημαίνει κάτι. Τώρα τα έχω όλα στημένα έτοιμα μήπως μου έρθει η όρεξη, αλλά δεν το βλέπω. Είναι μία ενασχόληση που θέλει αφοσίωση και τουλάχιστον 3-4 ωρες συνεχούς εργασίας.

Σε κάποια φάση, όταν πρύτανης ήταν στο Πολυτεχνείο ο Γιώργος Βουδούρης, δεύτερος ξάδερφός μου, παρά λίγο να καταθέσω σχέδιά μου εσωτερικών χώρων (ο Λιάπης ήταν ακόμα καθηγητής) γιατί ήταν η μόνη έδρα που δεν απαιτούσε διδακτορικό, αλλά μετάνιωσα. Και άλλα πολλά.

 

Ταξίδεψα πολύ. Πρώτο ταξίδι στο εξωτερικό, μόνη μου με την Λέσχη Σιδηροδρομικών στην Αυστρία με το τρένο βέβαια, αγκαλιά με τους Γιουγκοσλάβους και το ποτό τους (Σλούμποβιτς ή κάτι τέτοιο). Κάναμε στάση σε κάθε σταθμό και μας υποδεχόντουσαν από τις τοπικές λέσχες με γεύματα καυτερά και καθόλου νερό. Δεινοπάθησα σε όλο το ταξίδι. Στη Βιέννη, ο Άγιος Στέφανος ήταν ακόμα μισογκρεμισμένος και τα ερείπια μαζεμένα σε βουναλάκια. Η Βιέννη ήταν χωρισμένη σε τομείς, Γάλλοι, Γερμανοί, Ρώσοι, αλλά εμάς μας υποδέχτηκαν οι μηχανικοί και γλεντήσαμε για τα καλά. Μόλις είχα μπεί στο Πολυτεχνείο και ήταν δώρο του μπαμπά μου.

Επόμενο ταξιδι με το Πολυτεχνείο στην Αίγυπτο, πέμπτο έτος. Κάιρο, πυραμίδες, Καρνάκ, Λούξορ, χορός της κοιλιάς, Νείλος. Νομίζω με τον Κριεζή πήγαμε. Περίεργο; Μάλλον. Φτάσαμε μέχρι το Ασουάν, όπου το μισοτελειωμένο φράγμα και ο ναός Αμπού Σιμπέλ ήταν ακόμα στον πάτο της χαβούζας. Επισκεφτήκαμε και το χωριό Γκούρνια του Hasan Fathy, που τον βρήκα αργότερα στον Δοξιάδη και συνεργαστήκαμε, μαζί ίσως και η Έφη Κανονίδου-Καλλιγά, σε κάτι που δεν θυμάμαι, κοινότητα φαντάζομαι, τί άλλο. Εξαιρετικά προσαρμοσμένο χωριό στο τοπίο, νόμιζες πως έβγαινε από το χώμα.

Μετά τις σπουδές και τον γάμο, κατ’ ευθείαν στο Ιράκ, από κει Περσία στο τέλος του πολιτισμένου κόσμου στον Περσικό Κόλπο, αργότερα στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης από Σκανδιναβία, Ισπανία, Σερβία, όλη την κεντρική Ευρώπη, τίποτα σπουδαίο βέβαια γιατί είχαν ήδη αρχίσει τα ταξιδιωτικά γραφεία να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, νομίζω.

Πολλές φορές Κωνσταντινούπολη και παράλια, και θα ξαναπήγαινα, μία ατμόσφαιρα προγονική, ανεπανάληπτη. Αντ’ αυτού βρέθηκα στο Παλαιό Φάληρο στον Φλοίσβο, με όλους τους Πολίτες μαζεμένους εδώ, ίσως την καλύτερη συνοικία της Αθήνας, οργανωμένη, όλα είναι συγκεντρωμένα σε έναν δρόμο, εύκολη ζωή και η θάλασσα δίπλα. Δεν συγκρίνεται με την θάλασσα της Σύρου, π.χ. που επισκέπτομαι πολύ συχνά, αλλά κατά τα άλλα, περνάω υπέροχα, παρέα κυρίως με την Ιωάννα Ζαχαρίου απέναντί μου, παλιά Φαληριώτισσα αυτή.

 

Ακόμα λείπουν πολλά από την μακριά ζωή μου, πολλά ίσως δεν είναι ακριβή, και πολλά έπονται Θεού και κορονοϊού επιτρέποντος. Προς το παρόν, γιατί μάλλον πήρα φόρα, τελειώνω εδώ και το αποστέλλω με τα συνημμένα του και καλή δουλειά.

 

Μυρτώ

 

Το παρόν κείμενο παρουσιάζεται όπως ακριβώς  το έστειλε η βιογραφούμενη.