ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗ – ΜΠΟΥΡΑ

English

ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗ - ΜΠΟΥΡΑ

ΑΘΗΝΑ 1941 - ΑΘΗΝΑ 1989

Α.Μ. ΤΕΕ 10156

ΣΠΟΥΔΕΣ

Διπλωματούχος Αρχιτέκτων, Σχολή Αρχιτεκτόνων Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) 1961-1966

Διδάκτωρ Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ 1977

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ

Μουσείο Μπενάκη, Υπεύθυνη Βυζαντινών - Μεταβυζαντινών Συλλογών 1984 - 1989

Ερευνήτρια στο Ερευνητικό Κέντρο του Dumbarton Oaks στη Ουάσιγκτον, ΗΠΑ, 1979 και 1984

Βοηθός, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ 1967 - 1974 (?)

Συνεργασία με αρχιτεκτονικά γραφεία Παύλου Μυλωνά και Αλέξανδρου Τομπάζη 1966-1967

Λ. Φιλιππίδη, σκίτσο τοιχογραφίας στο ναό της Αγ. Μαρίνας, Παλιαχώρα Αίγινας, σπουδαστική εργασία στο μάθημα Ιστορίας Τέχνης, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, 1961-62.

ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ*

Η Λασκαρίνα Φιλιππίδη-Μπούρα γεννήθηκε στην Αθήνα το 1941 όπου και πέθανε το 1989.

Μπήκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων το 1961, από όπου αποφοίτησε το 1966. Στις σπουδές της έδειξε ιδιαίτερη κλίση προς τις συνθέσεις αλλά και προς θεωρητικά θέματα, όπως την ιστορία τέχνης.

Τελειώνοντας, η Λασκαρίνα εργάστηκε για ένα διάστημα στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Παύλου Μυλωνά, καθηγητή ΑΣΚΤ, στην Αθήνα και συνεργάστηκε ευκαιριακά με τον αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Τομπάζη. Δεν άφησε προσωπικό αρχιτεκτονικό έργο.

Το 1967 προσκλήθηκε από τον καθηγητή Χαράλαμπο Μπούρα να εργαστεί ως βοηθός στα μαθήματά του στο ΑΠΘ. Μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη και στράφηκε αποκλειστικά προς την ιστορία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τέχνης, στην οποία θα αφοσιωνόταν όλη την υπόλοιπη ζωή της.

Το 1969 παντρεύτηκε τον Χαράλαμπο Μπούρα.

Το 1977 εκπόνησε διατριβή με τίτλο: Ο Γλυπτός διάκοσμος του ναού της Παναγίας στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά. Τα περίπου 43 δημοσιεύματά της μοιράζονται σε μια εικοσαετία (1970-90) και αφορούν τη βυζαντινή διακόσμηση μνημείων και αντικειμένων.

Το 1984 η Λασκαρίνα Μπούρα ανέλαβε τη θέση της υπευθύνου για τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, μια θέση που διατήρησε ως το τέλος.

Πέθανε πάνω στην ακμή της δράσης της στις αρχές του 1989, αναγνωρισμένη στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Το Μουσείο Μπενάκη εξέδωσε το 1994 διπλό τόμο στη μνήμη της, με τίτλο Θυμίαμα, με 59 συμμετοχές Ελλήνων και ξένων ερευνητών.

*Το υλικό της ανάρτησης παραχωρήθηκε στο Αρχείο από τον αδερφό της Δημήτρη Φιλιππίδη -τον οποίο ευχαριστούμε πολύ- τον Ιούνιο του 2022. Ο ίδιος είχε την τελική θεώρηση των κειμένων της ανάρτησης.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Η Λασκαρίνα Φιλιππίδη-Μπούρα γεννήθηκε στην Αθήνα στις 7.4.1941, την ημέρα του γερμανικού βομβαρδισμού των λιμενικών εγκαταστάσεων του Πειραιά.

Η μητέρα της, Μαρία Φιλιππίδη, είχε πρόσφατα ταξιδέψει μόνη της από τη Δράμα για να εγκατασταθεί στην Αθήνα, για περισσότερη ασφάλεια, με το πρώτο της παιδί, τον Δημήτρη, ενώ ο πατέρας της, ο Συνταγματάρχης Πυροβολικού Αγαμέμνων Φιλιππίδης, πολεμούσε στην Αλβανία, από όπου θα επέστρεφε κατόπιν πεζή στην Αθήνα μετά την κατάρρευση του μετώπου.

Η οικογένειά της επιβίωσε της Γερμανικής Κατοχής, αντιμετωπίζοντας τις κοινές σε όλους δυσκολίες. Στα Δεκεμβριανά αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το διαμέρισμα που νοίκιαζαν στην οδό Θεμιστοκλέους 57, στη Νεάπολη, όπου κατόπιν επέστρεψαν και συνέχισαν να ζουν ώς το 1955, όταν μετακόμισαν σε καινούριο ιδιόκτητο διαμέρισμα της οδού Ξενοπούλου στο Νέο Ψυχικό.

Η Λασκαρίνα στο μεταξύ είχε φοιτήσει αρχικά σε παράρτημα του Τοσίτσειου στην περιοχή της Νεαπόλεως και κατόπιν στο Κολέγιο Θηλέων Pierce στο Ελληνικό. Το 1957 μεταγράφηκε στο Αρσάκειο Ψυχικού από όπου αποφοίτησε το 1959.

Είχε ήδη αποφασίσει να στραφεί σε σπουδές αρχιτεκτονικής, ακολουθώντας το παράδειγμα του μεγαλύτερου αδελφού της, Δημήτρη, παρακάμπτοντας τις αρχικές αντιρρήσεις μελών της οικογένειάς της. Ιδιαίτερα του παππού της, Ιωάννη Βογιατζίδη, συνταξιούχου τότε καθηγητή Ιστορίας στο ΑΠΘ, για τον ρόλο των γυναικών στην κοινωνία, ο οποίος παλιότερα είχε εμποδίσει την κόρη του Μαρία, και μητέρα της Λασκαρίνας, να φοιτήσει πριν παντρευτεί στο ΑΠΘ, όπως εκείνη επιθυμούσε.

Μπήκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων με τη δεύτερη προσπάθεια το 1961, από όπου αποφοίτησε το 1966. Στις σπουδές της έδειξε ιδιαίτερη κλίση προς τις συνθέσεις από τη μια μεριά αλλά και προς θεωρητικά θέματα, όπως την ιστορία τέχνης (καθηγητής Άγγελος Προκοπίου, καταγραφές στην Παλιαχώρα Αίγινας), από την άλλη. Ήταν εξαιρετικά δυναμική και δραστήρια. Είχε κερδίσει την εκτίμηση συμμαθητών και καθηγητών με το θάρρος της στην υποστήριξη όσων πίστευε. Μετείχε στην τάξη της σε μεγάλες φιλικές παρέες αγοριών και κοριτσιών και συχνά ταξίδευε μαζί τους σε εκδρομές ή στις διακοπές.

Το 1966 αγόρασε ένα ερείπιο σπιτιού με δύο υπόσκαφες καμάρες στον Περίβολα Οίας, στη Σαντορίνη, όπου επισκεύασε ένα τμήμα του για προσωπική χρήση. Το 1969, αφότου παντρεύτηκε, έπαψε όμως να το χρησιμοποιεί και το μεταβίβασε στην οικογένεια του αδελφού της το 1975.

Τελειώνοντας τις σπουδές της, η Λασκαρίνα εργάστηκε για ένα διάστημα στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Παύλου Μυλωνά, καθηγητή ΑΣΚΤ, στην Αθήνα και συνεργάστηκε ευκαιριακά με τον αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Τομπάζη σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Η ίδια δεν άφησε προσωπικό αρχιτεκτονικό έργο.

Παράλληλα ασχολούταν με ζωγραφική και χαρακτικά, και έμαθε να χειρίζεται μεγάλες φωτογραφικές μηχανές, όπως μια Linhoff, που την παράγγειλε και της την έφερε από το εξωτερικό ο Π. Μυλωνάς, κι εκείνος δεινός φωτογράφος. Επίσης έμαθε να τυπώνει Α/Μ φωτογραφίες στο ερασιτεχνικό εργαστήριο του αδελφού της, στο κουζινάκι του γραφείου του στο Νέο Ψυχικό.

Οι αρχιτεκτονικές και καλλιτεχνικές της δραστηριότητες όμως διακόπηκαν οριστικά το φθινόπωρο του 1967, όταν δέχτηκε πρόσκληση του καθηγητή Χαράλαμπου Μπούρα, πρόσφατα (1966) διορισμένου στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΑΠΘ, για να εργαστεί ως βοηθός στα μαθήματά του. Μετακόμισε έτσι στη Θεσσαλονίκη και στράφηκε αποκλειστικά προς την ιστορία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τέχνης, στην οποία θα αφοσιωνόταν όλη την υπόλοιπη ζωή της.

Το 1969 παντρεύτηκε τον Χαράλαμπο Μπούρα.

Το 1977 εκπόνησε διατριβή με τίτλο: Ο Γλυπτός διάκοσμος του ναού της Παναγίας στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά (βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1980).

Μέσα στα επόμενα χρόνια, θα παρακολουθούσε μαθήματα ιστορίας της τέχνης στο Courtauld Institute of Arts του Λονδίνου (1978-79).

Το 1979 και 1984 φιλοξενήθηκε επίσης ως ερευνήτρια στο Ερευνητικό Κέντρο του Dumbarton Oaks στη Ουάσιγκτον, ΗΠΑ.

Όταν ο Χαράλαμπος Μπούρας εξελέγη καθηγητής στο ΕΜΠ το 1974, η Λασκαρίνα τον συνόδευσε στην Αθήνα, όπου το 1984 ανέλαβε τη θέση της υπευθύνου για τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, μια θέση που διατήρησε ως τον θάνατό της.

Με αυτή την ιδιότητα, ταξίδευε συχνά σε διάφορες χώρες, δημιουργώντας επαφές με αντίστοιχους ειδικούς και παρακολουθώντας συνέδρια, σεμινάρια, και μουσειακές εκθέσεις. Για παράδειγμα, στην έκθεση Greece and the Sea (Άμστερνταμ 1987) η Λασκαρίνα ήταν μέλος της ομάδας έκθεσης και καταλόγου του Μ. Μπενάκη ως editorial assistant. Τα δικά της 24 (και όχι 17, όπως αναγράφεται στον κατάλογο δημοσιευμάτων της) λήμματα του καταλόγου της έκθεσης, φέρουν την υπογραφή L.B.

Η Λασκαρίνα όφειλε πολλά στη συνεχή και συστηματική επιστημονική καθοδήγηση του συζύγου της, Χ. Μπούρα.

Με τη σειρά της, και εκείνη ήταν πάντα πρόθυμη, παρ’ όλες τις συχνά βαριές υποχρεώσεις της, να βοηθήσει νεότερους ερευνητές, πολλές φορές συμβάλλοντας σιωπηρά στον εντοπισμό υλικού τεκμηρίωσης, που εκείνοι αναζητούσαν, στη θεωρητική υποστήριξη επιστημονικών θέσεων για χάρη τους και σε σύστασή τους σε ειδικούς της περιοχής εξειδίκευσής τους.

Ήταν επιπλέον αυτόκλητη, ακάματη επιμελήτρια κειμένων που της εκχωρούσαν άλλοι συγγραφείς πριν αυτά δημοσιευτούν, επειδή εμπιστεύονταν την κρίση της, και ορισμένες φορές μάλιστα αναλάμβανε ως και τη σχετική φωτογράφηση που τα συνόδευε.

Χάρις στα πολλά ενημερωτικά ταξίδια που έκανε, συγκέντρωσε ένα τεράστιο φωτογραφικό αρχείο, του οποίου μέρος (οι διαφάνειες) είναι τώρα κατατεθειμένο στο σχετικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Ο κατάλογος της δωρεάς αυτής διαφανειών (slides) τέχνης και αρχιτεκτονικής της, που συντάχθηκε από το Μουσείο το 1991, αποτελείται από 84 ενότητες, γεωγραφικές, ιστορικές (από αρχαιότητα ως σύγχρονη εποχή) και αντικειμένων (μικροτεχνίας, εικόνων, υφασμάτων, κτλ.).

Τα περίπου 43 δημοσιεύματά της (βλ. σχετικό κατάλογο) μοιράζονται σε μια εικοσαετία (1970-90) και αφορούν τη βυζαντινή διακόσμηση μνημείων και αντικειμένων, κυρίως εκκλησιαστικών, τη συνολική εποπτεία ορισμένων τύπων, και λήμματα συνοδευτικά εκθέσεων. Χωριστές κατηγορίες είναι οι παρουσιάσεις νέων αποκτημάτων του Μ. Μπενάκη και οι έρευνές της για «ανθίβολα» (πρότυπα εικονογράφησης) εικόνων.

Από το σύνολο των δημοσιευμάτων της, ένα μέρος έγινε σε συνεργασία με τον σύζυγό της, με τον οποίο μοιράζονταν βιβλιογραφικές πληροφορίες και ταξίδια τεκμηρίωσης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τυπικά, στην αρχή του προλογικού σημειώματος στο βιβλίο Η Ελλαδική Ναοδομία κατά τον 12^ο Αιώνα (Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 2002), ο Χ. Μπούρας σημειώνει: «Την ιδέα για τη δημιουργία του παρόντος βιβλίου είχαμε με τη Λασκαρίνα πριν από είκοσι σχεδόν χρόνια […]. Ο θάνατος της Λασκαρίνας […] ανέστειλε την πρόοδο του έργου για αρκετά χρόνια, αλλά ο σεβασμός της μνήμης της απαιτούσε την ολοκλήρωσή του.» Γι’ αυτό, αν και είχαν περάσει 13 χρόνια από το θάνατό της, και τα δύο ονόματά τους εμφανίζονται ισότιμα ως συγγραφείς του βιβλίου.

Η Λασκαρίνα ασθένησε και σε σύντομο κατόπιν διάστημα πέθανε, πάνω στην ακμή της δράσης της, αρχές Μαρτίου 1989, αναγνωρισμένη στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Για να τιμηθεί η μνήμη της, το Μουσείο Μπενάκη εξέδωσε το 1994 διπλό τόμο με τίτλο Θυμίαμα, με 59 συμμετοχές Ελλήνων και ξένων ερευνητών.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

Δες κατάλογο δημοσιεύσεων

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

Η χρονολόγηση της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Αθηνών, ΕΕΠΣΑΠΘ Ε’ (1970), σελ. 81-91.

Ένας μεσοβυζαντινός τρούλλος από το μοναστήρι του Οσίου Λουκά, Αρχιτεκτονικά Θέματα 5 (1971), σελ. 165-168.

Ο εξωνάρθηκας του καθολικού του Οσίου Λουκά Φωκίδος, ΔΧΑΕ ΣΤ’ (1972), σελ. 13-18.

Byzantine churches in Greece (σε συνεργασία με Χ. Μπούρα), Architectural Design XLIII (1972), σελ. 30-37.

Δύο βυζαντινά μανουάλια από τη Μονή Μεταμορφώσεως των Μετεώρων, Βυζαντινά 5 (1973), σελ. 131-147.

Οι εγκαταστάσεις της ΔΕΗ και τα διατηρητέα μνημεία στην Ελλάδα, Αρχιτεκτονικά Θέματα 8 (1974), σελ. 86-91.

Some observations on the Grand Lavra Phiale at Mount Athos and its Bronze Strobilion, ΔΧΑΕ Η΄ (1975-76), σελ. 85-96.

Βιβλιοκρισία: A. Grabar, Sculptures byzantines du Moyen Age, II (Paris 1976), Βυζαντινά 9 (1977), σελ. 454-458.

Architectural sculptures of the Twelfth and the Early Thirteenth Centuries in Greece, ΔΧΑΕ Θ΄ (1977-79), σελ. 63-75.

Dragon Representations on Byzantine Phialae and their Conduits, Gesta 16/2 (1977), σελ. 65-68.

Two Byzantine Puteals with Dragon Representations, JӦB 27 (1978), σελ. 323-326.

Mason Bees Defacing Byzantine Monuments in Greece (σε συνεργασία με P. Mourikis, L. Argyriou), Zeitschrift für Angewandte Zoologie 65 (1978), σελ. 229-236.

Ο σταυρός της Αδριανουπόλεως. Ένας ασημένιος μεσοβυζαντινός σταυρός λιτανείας, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1979.

The Reliquary Cross of Leo, Domestikos tes Dyses, Byzantium and the Classical Tradition, ed. M. Mullett – R. Scott, University of Birmingham, Thirteenth Symposium of Byzantine Studies, 1979 (Birmingham 1981), σελ. 179-188.

Etude sur la croix-reliquaire, Etudes sur les croix byzantines du musée d’art et d’histoire de Genève (1979), σελ. 119-122.

Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού της Παναγίας στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 95 (Αθήνα 1980).

Τρία κατζιά στο Μουσείο Μπενάκη, Πρώτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Περιλήψεις ανακοινώσεων (Αθήνα 1981), σελ. 59-60.

Byzantine Lighting Devices, XVI. Internationaler Byzantinistenkongress (Wien 1981). Résumés der Kurzbeitrage, 6.2.11.

Παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά θυμιατήρια του Μουσείου Μπενάκη, Αρχαιολογία Ι (1981), σελ. 64-70.

Splendeur de Byzance, Κατάλογος εκθέσεως, Europalia 82 (Bruxelles 1982), 47 λήμματα.

Το δέντρο της ζωής στη μεσοβυζαντινή ελλαδική γλυπτική, Δεύτερο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις ανακοινώσεων (Αθήνα 1982), σελ. 66-67.

The Griffin Through the Ages (Athens 1983).

Από τον κώδικα του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου στην Αργυρούπολη του Πόντου, Τρίτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις ανακοινώσεων (Αθήνα 1983), σελ. 59-60.

Working Drawings of Post-Byzantine Painters from Galatista in Chalkidike (σε συνεργ. με Φανή-Μαρία Τσιγκάκου), Zygos (annual edition) 3 (1984), σελ. 50-56.

Ένα τρίπτυχο σε σιναϊτική εικονογραφία σε ιδιωτική συλλογή των Αθηνών, Πέμπτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις ανακοινώσεων (Αθήνα 1985), σελ. 62-63.

Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, Κατάλογος εκθέσεως (Αθήνα 1986), 38 λήμματα καταλόγου.

Ανθίβολα του Μουσείου Μπενάκη και δύο εικόνες του αγίου Δημητρίου με υπογραφή Εμμανουήλ Τζάνε, Έκτο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις ανακοινώσεων (Αθήνα 1986), σελ. 43-44.

Scultura lignea Bizantina e Post-Bizantina, Affreschi e Icone dalla Grecia, Κατάλογος έκθεσης (Firenze 1986), σελ. 36-37 και 4 λήμματα καταλόγου.

Αγορά εικόνας με την προσκύνηση των Μάγων, Τα Νέα των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη (1986), τχ. 1, σελ. 5-6.

Εικόνα του Αγγέλου με τον άγιο Γεώργιο καβαλάρη, δωρεά του Ιδρύματος Λεβέντη, Τα Νέα των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη (1986), τχ. 3, σελ. 26-27.

Παλαιοχριστιανικό καντάρι, δωρεά Δ.Σ. Κωνσταντίνου, Τα Νέα των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη (1986), τχ. 4, σελ. 19-21.

Επαναπατρισμός τριπτύχου της πρώιμης Κρητικής Σχολής, χάρη σε δωρεά ανώνυμου ευεργέτη από το Λονδίνο, Τα Νέα των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη (1987), τχ. 3, σελ. 21-23.

Δωρεά εικόνων Γεωργίου Πατριαρχέα, Τα Νέα των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη (1987), τχ. 4, σελ. 31-38.

The Epitaphios of Thessaloniki, Byzantine Museum of Athens, no 685, L’art de Thessalonique et des pays Balkaniques et les courants spirituels au XVe siècle (Belgrade 1987), σελ. 211-231.

Trends in Post-Byzantine Ecclesiastical Art until the End of the 18^th Century, Greece and the Sea, Κατάλογος εκθέσεως (Amsterdam 1987), σελ. 84-86, και 17 λήμματα του Καταλόγου.

Αγορά εικόνας με θέμα το Σύμβολο της Πίστεως, εις μνήμην Γεωργίου Σπέντζα, Τα Νέα των Φίλων του Μουσείου Μπενάκη (1988), τχ. 4, σελ. 24-26.

Working Drawings of Painters in Greece after the Fall of Constantinople, From Byzantium to El Greco, Κατάλογος εκθέσεως (London 1987), σελ. 54-56, και επτά λήμματα του Καταλόγου, και στο Holy Image, Holy Space, Κατάλογος εκθέσεως (ΗΠΑ 1988), σελ. 61-63, και πέντε λήμματα του Καταλόγου.

Νέο τρίπτυχο Κρητικής Σχολής του τέλους του 15^ου αιώνα στο Μουσείο Μπενάκη, Όγδοο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Περιλήψεις ανακοινώσεων (Αθήνα 1988), σελ. 60-61 και στο Ευφρόσυνον, Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη 2 (Αθήνα 1992), σελ. 401-406.

Ο Βασίλειος Λεκαπηνός παραγγελιοδότης έργων τέχνης, Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Β΄ Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί 22-26 Ιουλίου 1987 (Αθήνα 1989), σελ. 397-434.

Four Enamel Rings of the Benaki Museum, Athens, and an Enamel Ring from Mani, The Seventh British Museum Enamel Colloquium on Meterials and Techniques of Enameling (London 1985), Jewelry Studies 3 (1989), σελ. 86-87.

Three Byzantine Bronze Catelabra from the Grand Lavra Monastery and Saint Catherine’s Monastery, Sinai, The 17^th International Byzantine Congress (Washington 1986). Abstracts of Short Papers, 42, και στο ΔΧΑΕ ΙΕ΄ (1989-90), σελ. 19-26.

Λήμματα στο Oxford Dictionary of Byzantium (Oxford University Press 1991).

Δύο εικόνες του αγίου Δημητρίου του Εμμανουήλ Τζάνε και η σχέση τους με ανθίβολα του Μουσείου Μπενάκη, Αντίφωνο, Τιμητικό αφιέρωμα στον Καθηγητή Νικόλαο Β. Δρανδάκη (υπό έκδοση).

Σημείωση: Ο παραπάνω κατάλογος είναι ενσωματωμένος στην αρχή της έκδοσης του: Μουσείο Μπενάκη, Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, τόμος 1, κείμενα, Αθήνα 1994.