H Ελένη Πατρικίου-Κανελλοπούλου υπήρξε η πρώτη γυναίκα απόφοιτος της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ) και η πρώτη που σταδιοδρόμησε τόσο στον δημόσιο τομέα όσο και στην κονίστρα της μαχόμενης αρχιτεκτονικής. Τα τεκμήρια της διαδρομής και του έργου της είναι δυστυχώς πενιχρά, ιδιαίτερα εκείνα που αφορούν στους διαμορφωτικούς παράγοντές τους: το οικογενειακό περιβάλλον, τα μαθητικά χρόνια και την περίοδο των σπουδών της με βασικούς καθηγητές τους Αλέξανδρο Νικολούδη (Κτιριολογία, Συνθέσεις), Εμμανουήλ Κριεζή (Οικοδομική), Νικόλαο Ασπρογέρακα (Ζωγραφική) και Αναστάσιο Ορλάνδο (Ρυθμολογία).

Η Ελένη Ι. Κανελλοπούλου γεννήθηκε στο Αίγιο το 1901. Τελειώνοντας το Γυμνάσιο, έρχεται να σπουδάσει στην Αθήνα μαζί με την αδελφή και τον αδελφό της μετά τον θάνατο του πατέρα τους. Οι τετραετείς σπουδές της στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ ολοκληρώνονται το 1923, ένα χρόνο μετά τη Μικρασιατική τραγωδία. Στους συμφοιτητές της περιλαμβάνονται αξιόλογοι αρχιτέκτονες της γενιάς του ’30 (Κ. Παναγιωτάκος, Π. Καραντινός, Σπ. Λέγγερης, Γ. Πάνζαρης κ.ά.).

Μετά την αποφοίτηση, και αφού εργαστεί για λίγο στην Τεχνική Εταιρεία Ζαχαρίου (1923-1924), αρχίζει τη σταδιοδρομία της στον δημόσιο τομέα.

Το 1925 προσλαμβάνεται στο Υπουργείο Δημοσίων Συγκοινωνιών (αργότερα Δημοσίων Έργων) και εργάζεται σε διάφορες υπηρεσίες: Γραφείο Νομομηχανικού Αττικοβοιωτίας, υπηρεσίες αρχιτεκτονικών μελετών κ.ά.

Αναπτύσσει έντονη δράση σε μελέτες και επιβλέψεις κτιριακών έργων του υπουργείου που κερδίζουν την αναγνώριση.

Στη διάρκεια της σταδιοδρομίας της, η οποία ολοκληρώνεται το 1951, θα αγωνιστεί αποτελεσματικά κατά της ανισότητας ανδρών και γυναικών στο θέμα της προαγωγής σε ανώτερους βαθμούς της υπαλληλικής ιεραρχίας. Η προαγωγή της ίδιας στον βαθμό του νομομηχανικού θα ανοίξει τον δρόμο της εξέλιξης των γυναικών σε θέσεις διευθυντών και γενικών διευθυντών του δημόσιου τομέα.

Στα γνωστά έργα της Κανελλοπούλου και των συνεργατών της κατά τις δεκαετίες του 1930 και 1940 περιλαμβάνονται το επαρχιακό Νοσοκομείο των Φιλιατών Ηπείρου (1932-1939), προσθήκες στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Αθηνών, προσθήκες στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Αθηνών, έργα στη λουτρόπολη Μεθάνων και οι επιδιορθώσεις στα Ανάκτορα Τατοΐου (π. 1935-1936). Ο συνθετικός ορθολογισμός και η ένταξη στο περιβάλλον αποτελούν βασικά γνωρίσματα του Νοσοκομείου των Φιλιατών, του μόνου δημόσιου έργου της για το οποίο υπάρχουν τεκμήρια.

H Kανελλοπούλου παντρεύτηκε τον Σπύρο Πατρίκιο, πολιτικό μηχανικό και διευθυντή του Πολεοδομικού Γραφείου Αττικοβοιωτίας, με τον οποίο απέκτησαν μια κόρη, την Άννα Κορκολή-Πατρικίου.

Μετά τη συνταξιοδότησή της σε ηλικία 50 ετών, δεν θα διστάσει να ιδρύσει με τον σύζυγό της τεχνική εταιρεία μελετών και κατασκευών. Η ίδια κρατάει τον ρόλο του μελετητή και επιχειρηματία σε συνεργασία με τον πολ. μηχανικό Ευάγγελο Ράμμο, ενώ ο σύζυγός της υποστηρίζει το γραφείο στα διοικητικά και οικονομικά θέματα. Κατά τη δεκαετία του 1950 η εταιρεία κατασκευάζει πολυκατοικίες με το σύστημα της αντιπαροχής, οι σημαντικότερες από τις οποίες βρίσκονται στις γωνίες Πατησίων – Βασ. Ηρακλείου και Πατησίων – Ηπείρου 1.

Η Ελένη Πατρικίου-Κανελλοπούλου ανέπτυξε έντονη συλλογική, κοινωνική και φιλανθρωπική δράση. Ήταν ιδρυτικό μέλος και μέλος των Δ.Σ. του Συνδέσμου Ελληνίδων Επιστημόνων και της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας. Υπήρξε ένα από τα παλαιότερα τακτικά μέλη του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και τεχνικός σύμβουλος πολλών φιλανθρωπικών σωματείων.

Έφυγε από τη ζωή το 1980 σε ηλικία 79 ετών.

*Το υλικό της ανάρτησης βασίστηκε: (α) στο βιογραφικό της Ελένης Πατρικίου-Κανελλοπούλου, προϊόν έρευνας των αρχιτεκτόνων και τ. διευθυντριών του Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ. Δάφνης Τσιμάρα και Ιωάννας Βιλαέτη-Σπυροπούλου, το οποίο δημοσιεύτηκε στο βιβλίο της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα (βλ. Βιβλιογραφία, Πηγές) και (β) σε έλεγχο και συμπλήρωση της δημοσίευσης από την Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ.

Σε μια εποχή με ελάχιστη γυναικεία παρουσία στις τάξεις των αρχιτεκτονικών σχολών και ειδικότερα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, η αρχιτέκτων Ελένη Ι. Κανελλοπούλου, γεννημένη στο Αίγιο το 1901, αποτελεί τη φωτεινή εξαίρεση.

Τελειώνοντας το Γυμνάσιο, η νεαρή Αιγιώτισσα έρχεται να σπουδάσει στην Αθήνα μαζί με την αδελφή και τον αδελφό της όταν, μετά τον θάνατο του πατέρα, η οικογένεια Κανελλοπούλου εγκαταλείπει τη γενέτειρά της.

Γίνεται, έτσι, η πρώτη Ελληνίδα σπουδάστρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και η πρώτη γυναίκα απόφοιτος της Σχολής, το 1923.

Το γεγονός της αποφοιτήσεώς της αναφέρθηκε στις εφημερίδες της εποχής και χαιρετίσθηκε ως μία ακόμη γυναικεία κατάκτηση.

Τα τεκμήρια της πρωτοποριακής διαδρομής και του έργου της Κανελλοπούλου είναι δυστυχώς πενιχρά, ιδιαίτερα εκείνα που αφορούν στους διαμορφωτικούς παράγοντές τους: το οικογενειακό περιβάλλον, τα μαθητικά χρόνια και την περίοδο των σπουδών της (1919-1923) στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ που οργάνωσε ο ορθολογιστής Γάλλος Ernest Hébrard με βασικούς καθηγητές τους: Αλέξανδρο Νικολούδη (Κτιριολογία, Συνθέσεις), Εμμανουήλ Κριεζή (Οικοδομική), Νικόλαο Ασπρογέρακα (Ζωγραφική) και Αναστάσιο Ορλάνδο (Ρυθμολογία). Στους συμφοιτητές της περιλαμβάνονται αξιόλογοι αρχιτέκτονες της γενιάς του ’30 (Κ. Παναγιωτάκος, Π. Καραντινός, Σπ. Λέγγερης, Γ. Πάνζαρης κ.ά.).

Μετά την αποφοίτησή ρίχνεται αμέσως στον επαγγελματικό στίβο αρχίζοντας μια πολύχρονη και επιτυχημένη σταδιοδρομία, σημαδεμένη από αγώνες τους οποίους ήταν υποχρεωμένη να δίνει συχνά για να επιβεβαιώσει την αξία της και να επιβάλει τις δίκαιες απαιτήσεις της.

Αφού εργαστεί για λίγο στην Τεχνική Εταιρεία Ζαχαρίου (1923-1924), αρχίζει ουσιαστικά τη σταδιοδρομία της με τον διορισμό της στον δημόσιο τομέα και συγκεκριμένα στο Υπουργείο Συγκοινωνίας, όπου προσλαμβάνεται το 1925, και εργάζεται ως αρχιτέκτων στα Γραφεία Νομομηχανικού Αττικοβοιωτίας, Αρχιτεκτονικών Μελετών και σε άλλες υπηρεσίες.

Εκεί θα αναπτύξει έντονη δράση –συμμετέχοντας στις μελέτες και επιβλέψεις των έργων του υπουργείου– η οποία κέρδισε την αναγνώριση εκπροσώπου της κυβέρνησης, όπως προκύπτει από έγγραφο του 1947 προς το Γραφείο Νομομηχανικού.

Στο έγγραφο αυτό αναφέρονται τα ονόματα της Κανελλοπούλου και των υπόλοιπων συνεργατών της για την εκτέλεση τεχνικών έργων στη Λουτρόπολη Μεθάνων, τα τουριστικά περίπτερα Δαφνιού και Μαραθώνος καθώς και τα Λουτρά της Αίγινας.  

Στα έργα της αυτής της περιόδου αναφέρονται το επαρχιακό Νοσοκομείο των Φιλιατών Ηπείρου (1932-1939), προσθήκες στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Αθηνών, προσθήκες στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Αθηνών, τα Δημοτικά Λουτρά Μεθάνων και οι επιδιορθώσεις στα Ανάκτορα Τατοΐου (π. 1935-1936). Με εξαίρεση το πρώτο έργο, για τα υπόλοιπα δεν εντοπίστηκαν μέχρι ώρας σχέδια ή φωτογραφίες. Ο συνθετικός ορθολογισμός και η ένταξη στο περιβάλλον αποτελούν βασικά γνωρίσματα του Νοσοκομείου των Φιλιατών. Η σύγχρονη για την εποχή της κτιριολογική λύση εναρμονιζόταν με την ήπια νεωτερικότητα των όψεων και τη χρήση τοπικών δομικών υλικών.

Στο ίδιο διάστημα της υπηρεσιακής σταδιοδρομίας της, η Ελένη Κανελλοπούλου δίνει μεγάλες μάχες για να σπάσει το φράγμα της ανισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών στο θέμα της προαγωγής σε ανώτερους βαθμούς της υπαλληλικής ιεραρχίας. Χρειάστηκε να προσφύγει στο Συμβούλιο της Επικρατείας σε διαμάχες που κράτησαν δύο χρόνια (1932-1934) για να κερδίσει, χάρη στην ανυποχώρητη επιμονή και την υπηρεσιακή απόδοσή της, την τελική δικαίωση για τον εαυτό της, ανοίγοντας ταυτόχρονα τον δρόμο της εξέλιξης των γυναικών ως τις ανώτατες υπαλληλικές βαθμίδες διευθυντών και γενικών διευθυντών.

H Kανελλοπούλου παντρεύτηκε τον Σπύρο Πατρίκιο, πολιτικό μηχανικό και διευθυντή του Πολεοδομικού Γραφείου Αττικοβοιωτίας που στεγαζόταν τότε στην οδό Ακαδημίας, με τον οποίο απέκτησε μία κόρη.

Το 1951, σε ηλικία 50 ετών, έχοντας συμπληρώσει 26 χρόνια υπηρεσίας στο Δημόσιο και κατέχοντας ήδη από αρκετά χρόνια τον βαθμό του νομομηχανικού, αποφασίζει να αλλάξει προσανατολισμό.

Ιδρύει δική της τεχνική εταιρεία με την επωνυμία ‘Τεχνικό Γραφείο Σπύρου και Ελένης Πατρικίου – Μηχανικοί’, στο οποίο η ίδια κρατάει τον ρόλο του τεχνικού και επιχειρηματία σε συνεργασία με τον πολιτικό μηχανικό Ευάγγελο Ράμμο, ενώ ο σύζυγός της υποστηρίζει το γραφείο στα διοικητικά και οικονομικά θέματα. Η έντονη και ριψοκίνδυνη προσωπικότητά της γίνεται εμφανής όταν αποφασίζει να ριχθεί στην κατασκευή. Με το σύστημα της αντιπαροχής κτίζει την πρώτη της πολυκατοικία στην οδό Σωνιέρου και δεν διστάζει μάλιστα να πουλήσει ένα μικρό διαμέρισμα, που αποτελεί και το μόνο της τότε περιουσιακό στοιχείο, για να συνεχίσει πάντα με το ίδιο σύστημα την κατασκευή και άλλων πολυκατοικιών.

Ως επιχειρηματίας είναι αξιόπιστη και αποφασιστική –οι συμφωνίες κλείνονται με τα χέρια, ενώ οι μελέτες είναι πάντα δικές της, όπως και η επεξεργασία των λεπτομερειών, που φθάνει μέχρι τα σχέδια των επίπλων και των ανάγλυφων διακοσμητικών στοιχείων, ανθεμίων κ.λπ., τα οποία σχεδιάζει επίσης μόνη της. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των πολυκατοικιών της είναι η ορθολογική οργάνωση και λειτουργικότητα των διαμερισμάτων και ο ήπιος μοντερνισμός των προσόψεων.

Στην περιοχή του Μουσείου δεσπόζει η επιβλητική πολυκατοικία στη γωνία των οδών Πατησίων και Βασιλέως Ηρακλείου, όπου η εσοχή του έβδομου ορόφου, διαμορφωμένη με κολώνες, κατασκευάστηκε εκ των υστέρων για να κατοικήσει η ίδια, ένα μόνο χρόνο πριν από τον αιφνίδιο θάνατό της. Διαγωνίως απέναντι –στη γωνία των οδών Πατησίων και Ηπείρου– υπάρχει άλλη μια δική της επταώροφη οικοδομή. Σε αυτήν κράτησε για τον εαυτό της τον τελευταίο όροφο, ο οποίος προσφέρει απίστευτη θέα προς τα κτίρια του Μουσείου και του Πολυτεχνείου, τον Λυκαβηττό και την Ακρόπολη.

Σε ανυπόγραφη νεκρολογία που δημοσιεύτηκε στο Ενημερωτικό Δελτίο ΤΕΕ (τχ.1.130/1.12.1980), αναφέρεται αορίστως ότι η Ελένη Πατρικίου-Κανελλοπούλου «εξεπόνησε επίσης τα σχέδια συγκροτημάτων πολυκατοικιών και τουριστικών εγκαταστάσεων εις το Εξωτερικόν βραβευθέντα».

Τα κτίριά της στο κέντρο της Αθήνας κάνουν το όνομα της πρώτης Ελληνίδας αρχιτέκτονα ευρύτερα γνωστό στον τεχνικό και μη κόσμο.

Συγχρόνως, αναπτύσσει έντονη κοινωνική δράση. Υπήρξε ένα από τα παλαιότερα τακτικά μέλη του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και τεχνικός σύμβουλος πολλών φιλανθρωπικών σωματείων.

Ως ιδρυτικό στέλεχος του Συνδέσμου Ελληνίδων Επιστημόνων ανέπτυξε αξιολογότατη δράση. Κατέχοντας επί αρκετά χρόνια τις θέσεις αντιπροέδρου και γενικού γραμματέα, εξασφάλισε μεγάλο μέρος των πόρων για την απόκτηση της στέγης του συνδέσμου αυτού, ο οποίος τιμά έκτοτε τη γυναικεία επιστημονική παρουσία στη χώρα με τα πολυάριθμα μέλη του.  

Η Ελένη Πατρικίου-Κανελλοπούλου υπήρξε επίσης από τα ιδρυτικά στελέχη της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας και συμμετείχε στο πρώτο της Διοικητικό Συμβούλιο ως η πρώτη και μόνη γυναικεία εκπρόσωπος του κλάδου.

Καταξιωμένη και ως οικογενειάρχης, η μαχητική και πρωτοπόρος αυτή αρχιτέκτων υπήρξε κάτοχος τριών ξένων γλωσσών –αγγλικών, γαλλικών και γερμανικών– και μιας αξιόλογης βιβλιοθήκης, όπως συνάγεται από το έγγραφο της Κοσμητείας του Πολυτεχνείου, που αποδέχθηκε τη δωρεά της οικογένειάς της, αναφέροντας ότι τα βιβλία της θα αξιοποιηθούν για ερευνητικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τις ελεύθερες ώρες της συνήθιζε να ξεκουράζεται κεντώντας πίνακες ή υφάσματα σε δικά της σχέδια και χρώματα, που επεξεργαζόταν σε ριζόχαρτα.

Η Ελένη Πατρικίου-Κανελλοπούλου πέθανε στην Αθήνα το 1980, σε ηλικία 79 ετών. Στην Ελλάδα, κατ΄ απαίτηση των συγγενών της, δεν δόθηκε καμιά δημοσιότητα, όμως το γεγονός του θανάτου της δημοσιεύτηκε στον Τύπο του εξωτερικού και, όπως μαθαίνουμε από την ανυπόγραφη νεκρολογία της, τη συνόδευαν ευμενή σχόλια για την Ελλάδα, τους Έλληνες αρχιτέκτονες και το έργο της ίδιας.

Αυτοί που φεύγουν – Ελένη Πατρικίου Κανελλοπούλου.pdf

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ελένη Κανελλοπούλου-Πατρικίου. Στο Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία. Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα. Μέλη της Εταιρείας, επιμέλεια Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ποταμός, Αθήνα 2009, σελ. 182-187.

• Ενημερωτικό Δελτίο Τ.Ε.Ε., τχ.1.130, 1.12.1980 (Νεκρολογία).

• Κιτσίκης Ν. (επιμ.). Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος, ΤΕΕ, Αθήναι 1934, σελ. 133.

ΠΗΓΕΣ

• Αρχείο ΤΕΕ, ατομικός φάκελος 587.

• Άννα Κορκολή-Πατρικίου. Συζητήσεις με τις αρχιτέκτονες Ιωάννα Βιλαέτη-Σπυροπούλου και Δάφνη Τσιμάρα (Δεκέμβριος 1999 και Ιανουάριος 2000) και παροχή εικονογραφικού υλικού.