Για περισσότερα από σαράντα χρόνια η Μυρτώ Πάρλα Κωστίκα υπήρξε μια αξιόλογη παρουσία στην κονίστρα της μαχόμενης αρχιτεκτονικής που τίμησε το επάγγελμά της. Με τον δυνατό χαρακτήρα, τη μαχητική αισιοδοξία, το ταλέντο, και την καλλιεργημένη ευαισθησία της δημιούργησε έργα που φέρουν την προσωπική της σφραγίδα.

Τα αξιόλογα κτίρια εκπαίδευσης, έρευνας, τουρισμού και οι υποδειγματικές κατοικίες της στο παραδοσιακό περιβάλλον της Σίφνου συνέβαλαν στην ποιοτική ανέλιξη της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Όμως η συμβολή αυτή είναι ανεπαρκώς τεκμηριωμένη. 

Ως ελεύθερη επαγγελματίας η αρχιτέκτων δεν είχε τον χρόνο και τον λόγο να φωτογραφίζει και να δημοσιεύει συστηματικά τη δουλειά της.

Στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια συγκέντρωσης του διάσπαρτου αυτού υλικού του έργου της και των χαρακτηριστικών του αρχιτεκτονικού της στίγματος που διαμόρφωσε από την οικογένειά της, τα μαθητικά της χρόνια στο Αμερικάνικο Κολλέγιο θηλέων – Junior College for Girls (1945-1951)  και κυρίως μέσα από της σπουδές της στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο – Ε.Μ.Π. (1951-1956) και στο Illinois Institute of Technology–I.I.T. (1957-1961) όπου είχε την ευκαιρία να μαθητεύσει κοντά σε μεγάλους δασκάλους αρχιτεκτονικής, όπως στην Ελλάδα ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Παναγιώτης Μιχελής, ο Κυπριανός Μπίρης , ο Κώστας Κιτσίκης κ.α. και στην Αμερική ο Mies Van Der Rohe, ο Ludwig Hilberseimer, ο James Speyer κ.α. κοντά στους οποίους καλλιέργησε την αρχιτεκτονική της αντίληψη σε υψηλό βαθμό. 

Ενδεικτικά αναφέρουμε την πεποίθηση του δασκάλου της, Δημήτρη Πικιώνη για το  ότι  ‘η εντατική αναζήτηση μιας σύνθεσης  σύγχρονων και παραδοσιακών ελληνικών στοιχείων αποτελούσε τη βέλτιστη λύση για την ταυτότητα της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής.’ Γι’ αυτήν την πεποίθηση, ο Δ. Πικιώνης  εργάστηκε επίμονα μέσα από το συγγραφικό, εικαστικό, κατασκευαστικό και διδακτικό του έργο που μετέδιδε βιωματικά στους μαθητές του.

Επίσης σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε στην καριέρα της η μαθητεία της κοντά στους δασκάλους της στην Αμερική, οι οποίοι ήταν σημαντικοί εκπρόσωποι του μοντέρνου κινήματος και των αρχών του, για λιτότητα και σημασία στη λεπτομέρεια καθώς και στον σχεδιασμό που επιδιώκει μια βιώσιμη σχέση μεταξύ ανθρώπων, κατασκευών και φύσης.

H επιστροφή της στη μεταπολεμική Ελλάδα το 1961, την εποχή που οι απόφοιτοι της Σχολής Αρχιτεκτόνων προορίζονταν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανοικοδόμηση της χώρας και των υποδομών της,  και το σταθερό οικογενειακό της περιβάλλον ήταν το πλαίσιο στο οποίο εργάστηκε σκληρά για να υλοποιήσει τα αρχιτεκτονικά της οράματα. Διανύει μια πλούσια αρχιτεκτονική πορεία παράγοντας ένα πλήθος μελετών και έργων ιδιωτικών και δημόσιων.

Εργάστηκε συλλογικά ως μέλος αρχιτεκτονικών ομάδων σημαντικών αρχιτεκτονικών γραφείων της εποχής όπως το γραφείο Δοξιάδη, του Νίκου Βαλσαμάκη, του Πάνου Κουλέρμου του Δημήτρη Κονταργύρη κ.α. στα οποία κατάφερε να κερδίσει το σεβασμό και την εκτίμηση των συνεργατών της και να ηγηθεί συχνά των ομάδων εργασίας πολλές φορές αμιγώς ανδρικού φύλου.

Επίσης πλούσιο είναι και το ατομικό της ιδιωτικό έργο με μελέτες και κατασκευές κατοικιών στην Αθήνα και Θεσσαλονίκη και παραθεριστικών κατοικιών στη Σίφνο την οποία αγάπησε από το 1963 που την πρωτοεπισκέφτηκε και στην οποία κατοίκησε τα περισσότερα καλοκαίρια της ζωής της.

Στα έργα της Σίφνου εφαρμόζει μια πρακτική λιτότητας και σεβασμού της τοπικής παράδοσης, ενώ στα έργα της στην Αθήνα διατηρεί τις αρχές της λιτότητας απαλλαγμένης από γραφικότητες τοπικισμού.

Μελετώντας τη ζωή και το έργο της ανακαλύπτουμε μια προσωπικότητα που μπορούσε να ξεπερνά τα εμπόδια της ζωής μετατρέποντάς τα σε κινητήριες δυνάμεις που ενίσχυαν τα οράματά της. Η Μυρτώ Πάρλα Κωστίκα έφυγε από τη ζωή το 2016 σε ηλικία 85 ετών αφήνοντας πίσω της ένα σημαντικό έργο εφαρμογής των αρχών του μοντέρνου κινήματος στον ελληνικό χώρο εμπλουτίζοντας, με αυτό, το κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής.

*Το υλικό έχει παραχωρηθεί σε μεγάλο βαθμό από την κόρη της βιογραφούμενης ΄Αννα Κωστίκα και τις συνεργάτιδές της αρχιτέκτονες Κατερίνα Παπαδοπούλου-Παππά και Χρυσή Πετρίδου στην ιστορικό αρχιτεκτονικής και συνάδελφο Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ η οποία το συμπλήρωσε με αρχειακή και διαδικτυακή έρευνα και το επεξεργάστηκε αρχικά. Στη συνέχεια περαιτέρω επεξεργασία και συμπλήρωση στοιχείων οφείλονται -όπως αναφέρεται λεπτομερειακά και πιο κάτω- στη συνάδελφο Δρ. Σταματίνα Γεωργοπούλου.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ – ΣΠΟΥΔΕΣ – ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ[1]

Η οικογένεια Φώτη και Τασίας Πάρλα ζούσε στην Αθήνα όταν απέκτησαν το 1931 τη Μυρτώ και το 1936 τον Κώστα[2].

Το 1945 που η Μυρτώ θα γινόταν μαθήτρια γυμνασίου, τα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής είχαν περάσει και οι γονείς της εξερευνώντας διάφορα σενάρια για την πρόοδο της κόρης τους, την έφεραν σε επαφή και με ένα μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Αμερικανικού Κολλεγίου θηλέων (Junior College for Girls)[3].

Στη συνέντευξη η Μυρτώ εντυπωσιάστηκε με την ιστορία του σχολείου και τις προοδευτικές διδακτικές πρακτικές που παρείχε και ζήτησε από τους γονείς της να συνεχίσει τα μαθητικά της χρόνια εκεί. Οι γονείς της ανταποκρίθηκαν στην επιλογή της, αναγνωρίζοντας ότι μια καλή εκπαίδευση θα την προετοίμαζε για ένα πιο σίγουρο μέλλον.

Το Αμερικάνικο Κολλέγιο θηλέων στεγαζόταν την περίοδο των γυμνασιακών της χρόνων (1945-1951) στην περιοχή του Ελληνικού[4]. Σε αυτές τις καθημερινές μακρινές διαδρομές από το σπίτι στο σχολείο, με ορατά παντού τα σημάδια που άφησε πίσω της η γερμανική κατοχή, μπορούσε να ονειρεύεται και να σχεδιάζει με τη φαντασία της έναν πιο όμορφο κόσμο. Το σταθερό οικογενειακό περιβάλλον της εξασφάλιζε θαλπωρή κι ευτυχία που ήθελε να μεταδώσει με την αναδόμηση των ρημαγμένων κατασκευών της μεταπολεμικής Αθήνας. Έτσι όταν ρωτήθηκε για το τι θα ήθελε να πετύχει στη ζωή της, είπε στη διευθύντρια του σχολείου της : «Θέλω να γίνω αρχιτέκτονας γιατί θέλω να κάνω τους ανθρώπους ευτυχισμένους» και η εκπλήρωση της επιθυμίας της αυτής, που έγινε το πάθος της ζωής της, ταυτίστηκε με την εκπλήρωση του στόχου να σταδιοδρομήσει ως αρχιτέκτονας.

Έτσι το 1951, τελειώνοντας το Pierce College,  η Μυρτώ έδωσε εισαγωγικές εξετάσεις για τη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Μέχρι τα τέλη του 1950, υπήρχαν στην Ελλάδα µόνο 14 γυναίκες αρχιτέκτονες[5].

Αξίζει να σημειωθεί ότι το ΕΜΠ, την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, παρέµενε –από  την άποψη της σύνθεσης των σπουδαστών του–ένα κατά βάση ανδρικό σχολείο με ιδιαίτερα υψηλές γνωστικές απαιτήσεις τόσο  κατά την εισαγωγή όσο  και  κατά τη διάρκεια των σπουδών. Αυτό το εξαιρετικά απαιτητικό περιβάλλον διαμορφωνόταν µε συνεχή εφαρμογή επαναλαμβανόμενων εξεταστικών δοκιμασιών υψηλής δυσκολίας, που ξεκινούσαν από την εισαγωγή, (με µέσο όρο δείκτη επιτυχίας εισαγωγικών εξετάσεων τον ένα επιτυχόντα στους δεκαπέντε), συνεχίζονταν κατά τη διάρκεια της φοίτησης και κατέληγαν στην αποφοίτηση[6].

Στο Πολυτεχνείο (1951-1956)  η Μυρτώ, ως φοιτήτρια πια, είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά μεγάλους δασκάλους όπως τον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα καθηγητή στην έδρα της «Πλαστικής και Ζωγραφικής» (1941-1958), τον Δημήτρη Πικιώνη καθηγητή στην έδρα της «Διακοσμητικής και Εσωτερικών Χώρων» (1925-1958) και τον Νίκο Εγγονόπουλο ο οποίος είχε ξεκινήσει την πανεπιστημιακή του καριέρα στο ΕΜΠ [7] στο πλευρό του Δημήτρη Πικιώνη[8] . Στην περίοδο αυτή των σπουδών της δίδασκαν ακόμη στην Έδρα Κτιριολογίας ο Εμμανουήλ Ρουσόπουλος (1942-1963), στην έδρα «Ειδικής Κτιριολογίας» o Κώστας Κιτσίκης (1940-1961), στην έδρα της «Αρχιτεκτονικής Ρυθμολογίας και Μορφολογίας» ο Παναγιώτης Μιχελής (1941-1969), στην Έδρα «Αγροτικής Αρχιτεκτονικής & Στοιχείων Αρχιτεκτονικής» ο Σόλων Κυδωνιάτης (1956-1977), στην έδρα της «Οικοδομικής» ο Κυπριανός Μπίρης (1953-1971), στην έδρα «Προβολικής και Παραστατικής Γεωμετρίας» ο Ιωάννης Χατσόπουλος (1920-1962) που διετέλεσε Πρύτανης ΕΜΠ τα έτη 1957-59[9].

Οι καθηγητές της παρατήρησαν την εξαιρετική ικανότητά της στις εικαστικές τέχνες και την ενθάρρυναν να επικεντρωθεί προς αυτή την κατεύθυνση. Η σκέψη της ωστόσο, παρέμενε σταθερή στην αρχιτεκτονική. Έτσι το 1956 εντάχθηκε στην ομάδα του Δημήτρη Πικιώνη για τη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη και το γειτονικό περίπατο στον λόφο του Φιλοπάππου. Σημειώνουμε ότι, με αυτό του το έργο ο Δημήτρης Πικιώνης πραγματοποίησε  ένα όραμα εικαστικής σύλληψης, εκφράζοντας την ευλαβική του αφοσίωση στο φυσικό τοπίο και τη λαϊκή αρχιτεκτονική[10]. Γι’ αυτόν το μεγάλο δάσκαλο, το πάντρεμα παραδοσιακών στοιχείων με σύγχρονες -επιλεκτικά- τεχνικές, αποτελούσε τη βέλτιστη λύση για μια σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική.

Αφομοιώνοντας έμπρακτα τις επιρροές αυτής της γενιάς των δασκάλων αρχιτεκτονικής, ολοκλήρωσε τις σπουδές της και έλαβε δίπλωμα Αρχιτέκτονα Μηχανικού μαζί με άλλους 27 απόφοιτους του Ε.Μ.Π. την ίδια χρονιά. Το 1956 έλαβε και  άδεια άσκησης επαγγέλματος μαζί με άλλες επτά αρχιτεκτόνισσες[11] και εργάστηκε για ένα μικρό διάστημα στην Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας. Το 1957 εργάστηκε στο Γραφείο Δοξιάδη ερχόμενη σε επαφή με μεγάλα πολεοδομικά έργα.

Η εικοσαετία 1950-1970, αποτέλεσε µία περίοδο έκρηξης του κατασκευαστικού τοµέα[12], ανάπτυξης της βιοµηχανίας και εντατικής αστικοποίησης[13]. Έτσι, στη μεταπολεμική περίοδο, οι απόφοιτοι της Σχολής Αρχιτεκτόνων προορίζονταν να διαδραματίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην επιστημονική, τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη της χώρας και να αποτελέσουν σταθερή αναφορά και θεμέλιο της ανοικοδόμησης της χώρας και των υποδομών της.

Από την άλλη,  τα κοινωνικά στερεότυπα των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα ήθελαν τη γυναίκα ως ένα πρόσωπο με αυστηρά προκαθορισμένο ρόλο: αυτόν  της καλής συζύγου, μητέρας, και νοικοκυράς. Αυτόν η Μυρτώ φαίνεται πως τον υπολόγισε ως βασική παράμετρο των επιλογών της. Παράλληλα όμως, κατάφερε να δημιουργήσει και ένα νέο πρότυπο για τη σύγχρονη ελληνίδα προσθέτοντας σε αυτόν –τον  μέχρι τότε αυστηρά προκαθορισμένο ρόλο– και την πτυχή της εργαζόμενης σε παράλληλη καριέρα –όχι  απαραίτητα συναφή με αυτήν του συζύγου.

Συγκεκριμένα, το 1955 όταν ήταν είκοσι τεσσάρων ετών, φοιτήτρια ακόμα στο ΕΜΠ, γνώρισε τον Θανάση Κωστίκα που σπούδαζε στη σχολή των Μηχανολόγων Μηχανικών. Ο Θανάσης το 1956 κέρδισε υποτροφία για εκπόνηση διδακτορικής διατριβής σε πρόγραμμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Ινστιτούτου Τεχνολογίας του Ιλινόις (IIT), και έφυγε για τις Η.Π.Α. αφήνοντας αρχικά τη Μυρτώ πίσω στην Αθήνα. Αργότερα όμως την προσκάλεσε να τον ακολουθήσει γράφοντάς της ότι ήταν λυπημένος και μόνος.

Εκείνη –που  από τις αρχές του 1957 είχε ήδη ξεκινήσει να εργάζεται στο πολεοδομικό Γραφείο του Δοξιάδη– με τη σκέψη δυνατότητας  μεταπτυχιακών σπουδών ίσως σχετικών  με το γραφείο, συνδυάζοντας αυτά που αγαπούσε, αποδέχτηκε την πρόταση του Θανάση. Παντρεύτηκαν στη Φιλαδέλφεια, όπου ο Θανάσης είχε συγγενείς και ξεκίνησαν τον έγγαμο πλέον βίο τους στο Σικάγο.

Παράλληλα η Μυρτώ ξεκίνησε μεταπτυχιακές σπουδές στο ίδιο Πανεπιστήμιο, παρακολουθώντας μεταπτυχιακό πρόγραμμα πολεοδομικού και περιφερειακού σχεδιασμού στο Τμήμα Χωροταξίας του Illinois Institute of Technology (I.I.T.).  Εκεί μαθήτευσε κοντά στον Mies Van Der Rohe, τον Ludwig Hilberseimer, τον James Speyer[14], παρακολουθώντας ένα πρόγραμμα σπουδών εξαιρετικά απαιτητικό που καλλιέργησε την αρχιτεκτονική της αντίληψη σε υψηλό βαθμό. Επισημαίνουμε ότι ο Hilberseimer ήταν ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του Bauhaus διδάσκοντας στο Dessau της Γερμανίας από το 1929. Ο Hilberseimer εκπόνησε μελέτες για την αποκέντρωση μεγάλων πόλεων με σταδιακή διείσδυση του τοπίου σε αυτές –προκειμένου  να δημιουργηθεί μια βιώσιμη σχέση μεταξύ ανθρώπων, βιομηχανίας και φύσης. Ο Hilberseimer αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη φασιστική Γερμανία -λόγω των φρονημάτων του- μετοικώντας στην Αμερική το 1938 και συνεργάστηκε με τον Mies van der Rohe, έναν από τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα και από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του μοντέρνου κινήματος, γνωστού για τη χρήση των αφορισμών: «ο Θεός κρύβεται στις λεπτομέρειες» και: «το λιγότερο είναι περισσότερο» («weniger ist mehr»). Ο Mies van der Rohe εκείνη την εποχή ήταν επικεφαλής του τμήματος πολεοδομίας στο IIT College of Architecture.

Όταν το 1959 η Μυρτώ γέννησε την πρώτη της κόρη την Άννα, η μητέρα του Θανάση ήρθε στις ΗΠΑ για να φροντίσει το μωρό, ώστε η Μυρτώ να μπορέσει να ολοκληρώσει τις μεταπτυχιακές της σπουδές –για  τη συμμετοχή της στην παραγωγή οικογενειακών εισοδημάτων. Το ζευγάρι ολοκλήρωσε τις σπουδές του  στα τέσσερα χρόνια που έζησε στις ΗΠΑ. Επιστρέφοντας ήταν και οι δύο έτοιμοι να συνεχίσουν την καριέρα τους στην Αθήνα.

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ

H Mυρτώ εφάρμοσε τις αρχιτεκτονικές της γνώσεις με εξειδίκευση στις μονοκατοικίες. Με την πάροδο του χρόνου δημιούργησε έργα στην Αθήνα, στη Σίφνο και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, είτε ατομικά, είτε σε συνεργασία με σημαντικά  αρχιτεκτονικά γραφεία της εποχής. Η προσωπική της ζωή δεν την εμπόδισε να κτίσει την καριέρα της ως αρχιτέκτων. Κατάφερνε να ξεπερνά τα εμπόδια της ζωής και σε πολλές περιπτώσεις να τα μετατρέπει σε κινητήριες δυνάμεις οι οποίες ενίσχυαν το όραμά της. Όπως συνέβη και με τη Σίφνο, την οποία ανακάλυψε με τον σύζυγό της Θανάση το 1963, όταν ο παιδίατρος της Άννας τους συμβούλεψε να μείνουν το καλοκαίρι σε ένα νησί, ώστε η κόρη τους που έπασχε από παιδική ρευματοπάθεια, να επωφεληθεί από τον καθαρό αέρα της θάλασσας.

Με αυτήν την αφορμή, όλη η οικογένεια με τα δυο μικρά κοριτσάκια την Άννα και την Μαρίνα, ταξίδευσε ως το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσοπηγής στη Σίφνο για να παραθερίσουν, εκείνο το καλοκαίρι, στα ενοικιαζόμενα δωμάτια της μονής που κυριολεκτικά βρίσκονταν μέσα στη θάλασσα. Τότε δεν υπήρχε δρόμος για τη Χρυσοπηγή και η οικογένεια, ξεκινώντας από τις Καμάρες με το ένα από τα δυο ταξί του νησιού, έφτασε στο Φάρο και μετά με βάρκα στα κελιά της μονής –ονειρεμένο  τόπο όπου συνήθιζε, στο παρελθόν, να παραθερίζει και να γράφει ο ποιητής Αριστομένης Προβελέγγιος κ.ά.

Η πρώτη  αυτή επίσκεψη, έπεισε το ζευγάρι ότι θα έπρεπε να βρεθεί τρόπος να ζήσουν σε αυτόν τον τόπο. Έτσι αγόρασαν στην περιοχή κοντά στη Χρυσοπηγή, μια έκταση τεσσάρων στρεμμάτων που ήταν παλαιότερα καλλιεργήσιμη αλλά τα τελευταία χρόνια είχε μείνει ανεκμετάλλευτη. Ο Θανάσης, που τα χρόνια εκείνα εργαζόταν ως επικεφαλής του Τμήματος Φυσικής στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας Δημόκριτος, είχε καταφέρει ήδη να δημιουργήσει ένα κεφάλαιο για το ποσό της προκαταβολής, ενώ το ποσό της αγοράς της έκτασης καλύφθηκε μεταγενέστερα. Το σπίτι σχεδιάστηκε για να φιλοξενεί την οικογένεια και καλεσμένους κατά τη διάρκεια των καλοκαιριών και των διακοπών των  Χριστουγέννων. Άρχισε να κατασκευάζεται το 1971 όταν ένας δρόμος καταστράφηκε και μεγάλες πέτρες ήταν ελεύθερα διαθέσιμες σε όποιον ήθελε να τις χρησιμοποιήσει –απομακρύνοντάς  τες από εκεί. Έτσι, με τα σχέδια και την επίβλεψη της Μυρτώς, ο τοπικός οικοδόμος Σπύρος Γεροντόπουλος άρχισε να κατασκευάζει το σπίτι της οικογένειας, ξεκινώντας μαζί της μια μακροχρόνια συνεργασία. Το σπίτι αυτό χτίστηκε σταδιακά, με  τα κεφάλαια που η Μυρτώ αποκτούσε στη Σίφνο κατά την άσκηση του επαγγέλματός της εκεί, ανεγείροντας  ή ανακατασκευάζοντας κατοικίες ή παραθεριστικές κατοικίες[15].

Σε αυτές τις κατοικίες η Μυρτώ  εφάρμοζε τις αρχιτεκτονικές πεποιθήσεις που είχε διαμορφώσει κοντά στους δασκάλους της στο Ε.Μ.Π. Μελετώντας τις παραδοσιακές τοπικές τεχνικές που κατάφερνε με επιδεξιότητα και σεβασμό να εφαρμόζει και να συνδυάζει με τις σύγχρονες, δημιουργούσε  χώρους που κατάφερναν να υποδεχτούν με επιτυχία τις απαιτήσεις των νέων χρηστών. Με αυτά της τα έργα η Μυρτώ Κωστίκα εκπαίδευε τους νέους χρήστες στις ποιότητες που παρελάμβανε από τον τόπο της Σίφνου, μεταδίδοντάς τους την αγάπη της για την ιστορία του τόπου και το φυσικό τοπίο που τον περιέβαλε.

Στα αρχικά στάδια της κατασκευής αυτού του πρώτου σπιτιού –του σπιτιού της οικογένειας– το μόνο κτίσμα που χτίστηκε σε επέκταση του υφιστάμενου ήταν η σάλα και η βεράντα μπροστά από τους πέτρινους τοίχους της, όπου η κόρη της Μαρίνα και οι φίλοι της, χρησιμοποιούσαν συχνά για ύπνο. Μεταγενέστερα προστέθηκαν, στο αρχικό σχέδιο, τέσσερα υπνοδωμάτια και τρία λουτρά, ένα γραφείο για τη Μυρτώ και μια πολυχρηστική σάλα που περιελάμβανε κουζίνα, τραπεζαρία, σαλόνι και χώρο γραφείου. Όλα τα δωμάτια συνδέονται μέσω μιας διακριτικής εσωτερικής υπαίθριας αυλής –όπως  οι αυλές και οι καλλιεργημένοι με λουλούδια κήποι των σπιτιών στα χωριά και τις εξοχές του νησιού με τα χαρακτηριστικά του «αίθριου» των αρχαιοελληνικών κατοικιών.

Με τα παιδιά της Άννα και Μαρίνα και τον εγγονό της Θανάση, γιό της Μαρίνας,  η Μυρτώ πέρασε το μεγαλύτερο μέρος των καλοκαιριών εργαζόμενη στο σπίτι αυτό. Όταν ο σύζυγος της Θανάσης αποσύρθηκε από την εργασία του στο «Δημόκριτο», έγινε συνεργάτης, μέτοχος της αρχιτεκτονικής της πρακτικής και εργάστηκε, έως το 2008 που έφυγε από τη ζωή, χρησιμοποιώντας το γραφείο του στο δωμάτιο της σάλας. Η Μυρτώ τον ακολούθησε οκτώ χρόνια μετά, το 2016 σε ηλικία 85 ετών, αφήνοντας πίσω της ένα σημαντικό έργο εφαρμογής των αρχών του μοντέρνου κινήματος στον ελληνικό χώρο.

Η αείμνηστη Μυρτώ Κωστίκα-Πάρλα, που έζησε και εργάστηκε στην Ελλάδα σε μια εποχή όπου οι σύγχρονες με αυτήν ελληνίδες, παραδοσιακά, ήταν επικεντρωμένες στις οικογενειακές υποχρεώσεις, ανήκε στις πετυχημένες γυναίκες αρχιτεκτόνισσες, η οποία με το δικό της τρόπο πρόσθεσε –εκτός  από τη δημιουργική της συνεισφορά- στη συνολική προσπάθεια ίσων ευκαιριών και σεβασμού των γυναικών στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα[16].

Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικός ο τρόπος που εργαζόταν όταν ξεκινούσε ένα νέο σχέδιο για κατοικία στη Σίφνο. Παρόλη τη σημαντική –για  την εποχή- θεωρητική της κατάρτιση, λάμβανε σοβαρά υπόψη της  τους τοπικούς κανονισμούς και ισχύουσες διατάξεις, τις παραδοσιακές τεχνικές, την ανθεκτικότητα, τις λεπτομέρειες της κατασκευής και κυρίως τους αισθητικούς κανόνες  και τους κανόνες προσαρμογής στο άμεσο φυσικό περιβάλλον του τόπου. Επιπλέον θεωρούσε ζωτικής σημασίας παράγοντα σχεδιασμού των εσωτερικών χώρων, τις προτιμήσεις των πελατών της. Η κατασκευή απαιτεί τη στενή και ισότιμη συνεργασία μεταξύ πελάτη, αρχιτέκτονα και τεχνίτη.

Η Μυρτώ προτιμούσε τα σπίτια χαμηλού ύψους, που εναρμονίζονται με το φυσικό περιβάλλον, αναζητώντας απλότητα σε ανθρώπινη κλίμακα, υπενθυμίζοντας την πλούσια κατασκευαστική παράδοση της Σίφνου. Σχεδιάζοντας μια κατοικία, στόχευε τόσο στην αρμονική ένταξη της στο εξωτερικό περιβάλλον όσο και στην παράλληλη οργάνωση των εσωτερικών χώρων, με τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργούν ως προστατευμένος πυρήνας δράσεων για τους ιδιοκτήτες. Για το λόγο αυτό επέλεγε ισόγειες χωροθετήσεις που εντάσσονται αρμονικά στην κλίμακα του βραχώδους κεκλιμένου τοπίου της Σίφνου χωρίς να στερεί από τα οικοδομήματα  την άνεση και τη λειτουργικότητα. Επεδίωκε  την εναλλαγή εσωτερικών αυλών-αιθρίων, κλειστών χώρων και βεραντών με την πεποίθηση ότι τα χαμηλά σπίτια φαίνονται μικρότερα από ό, τι είναι πραγματικά και ταιριάζουν όμορφα στη γη.

Για να συνεχίσει την παράδοση της Σίφνου, η Μυρτώ αναζητούσε φυσικά και τοπικά υλικά όποτε ήταν δυνατό, αποκτώντας τα, μέσω των τοπικών τεχνιτών οι οποίοι εργάζονταν στο έργο. Επεδίωκε την ενσωμάτωση ιστορικών στοιχείων, είτε ανακατασκευάζοντας προϋπάρχουσες δομές, είτε επανατοποθετώντας τα παλιά υλικά αλλού, είτε εισάγοντας παλιά μορφολογικά και λειτουργικά στοιχεία στα νεόδμητα τμήματα των κατασκευών της.

Η σχεδιαστική της μέριμνα για τα ανοίγματα επικεντρώνεται στη μεγιστοποίηση των θεάσεων και της κυκλοφορίας του αέρα. Όποτε είναι δυνατόν, ο σχεδιασμός επιτρέπει εξαιρετική θέα στα γραφεία, καθιστικά και κρεβάτια. Οι πέτρινοι τοίχοι και φράκτες στις αυλές παρέχουν προστασία από ήλιο και ανέμους και δημιουργούν ιδιωτικότητα χωρίς απομόνωση. Επιτρέπουν και πολλές φορές καδράρουν  τις θεάσεις προς τα υπέροχα φυσικά τοπία του νησιού. Έχει μεγάλη σημασία για τη Μυρτώ  οι πελάτες της να αισθάνονται ικανοποιημένοι και να χρησιμοποιούν ενεργά τον χώρο που σχεδιάζει. Ορισμένα δομικά χαρακτηριστικά όπως οι στρογγυλεμένοι τοίχοι, τα αψιδωτά παράθυρα, τα τοξωτά πέτρινα περάσματα και οι τοίχοι που δεν είναι πάντα κάθετοι, φέρνουν μια αίσθηση ευχάριστης θαλπωρής και  συχνά τα  προσεταιρίζεται στο σχεδιασμό αυτών των εξοχικών κατοικιών. Επιπλέον, για να προσδώσει διαφοροποίηση και κλιμάκωση στους εσωτερικούς χώρους και να δημιουργήσει μεγαλύτερο ενδιαφέρον στη χρήση τους, αλλάζει το ύψος των οροφών από δωμάτιο σε δωμάτιο ενσωματώνοντας στην τεχνική της αυτό το χαρακτηριστικό των παραδοσιακών σπιτιών της Σίφνου. Οι εξωτερικοί χώροι είναι εξίσου σημαντικοί. Τα σχέδια της βεράντας και του κήπου της λαμβάνουν υπόψη τη γεωγραφική θέση, την κίνηση του ήλιου και των επικρατέστερων ανέμων, εξασφαλίζοντας ότι το υπαίθριο καθιστικό είναι διαθέσιμο ανεξάρτητα από την ώρα της ημέρας ή τις καιρικές συνθήκες. Τελικά για την Μυρτώ, κάθε σπίτι, σχεδιάζεται από εκείνη με στοιχεία που του προσδίδουν τη δική του ξεχωριστή προσωπικότητα.

Η Μυρτώ, όπου στις κατοικίες της στη Σίφνο εφαρμόζει μια πρακτική λιτότητας και σεβασμού στην τοπική παράδοση, και στα άλλα έργα της στην Αθήνα και στις άλλες πόλεις, σχεδιάζει λιτά περνώντας σε αυτά τις καθαρές φόρμες του μοντέρνου κινήματος τις οποίες ενισχύει, αντλώντας στοιχεία που προκύπτουν από το ζήλο της για ένταξη και προσαρμογή των κατασκευών της στο υφιστάμενο περιβάλλον, και λαμβάνοντας υπόψη τα ευρύτερα τα κλιματικά χαρακτηριστικά του τόπου. Ένας μεγάλος αριθμός έργων εκτός κατοικιών από τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής της καριέρας έως τα πιο ώριμα αποδεικνύουν αυτήν της την εμμονή.

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΜΕ ΜΕΓΑΛΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΓΡΑΦΕΙΑ

Στις συνεργασίες της με τα σημαντικά  αρχιτεκτονικά γραφεία όπως του Νίκου Βαλσαμάκη, του Πάνου Κουλέρμου, του Δημήτρη Κονταργύρη κ.α. καταφέρνει να κερδίσει το σεβασμό και την εκτίμηση των συνεργατών της και να ηγηθεί συχνά των ομάδων εργασίας –πολλές  φορές αμιγώς ανδρικού φύλου.  

Στις συνθέσεις αυτών  των έργων της όπου αποτυπώνονται οι καθαρές φόρμες και γραμμές του μοντέρνου κινήματος πρωτοπορεί απέναντι στις κατεστημένες πρακτικές και τις αρτηριοσκληρωτικές νοοτροπίες του κατασκευαστικού κλάδου στην Ελλάδα της εποχής που δραστηριοποιήθηκε.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής της αντίληψης και των συνθετικών αρχών που πρέσβευε, αποτελεί η Φοιτητική εστία στα Ιωάννινα, σε αρχιτεκτονική μελέτη που εκπόνησε το 1971-1972 σε συνεργασία με τον Νίκο Βαλσαμάκη. Το ενδιαφέρον της μελέτης αυτής εστιάζεται στο γεγονός ότι παρότι οι απαιτήσεις του κτιριολογικού προγράμματος για 470 μονόκλινα δωμάτια, αίθουσας συγκεντρώσεων με σκηνή, δυναμικότητας 600 ατόμων, εστιατορίου δυναμικότητας 400 ατόμων και κλειστού χώρου αθλοπαιδιών με θερμαινόμενη πισίνα εμπεριείχαν τον κίνδυνο δημιουργίας μιας ογκώδους κατασκευής οι μελετητές εκμεταλλευόμενοι τις έντονες κλίσεις του οικοπέδου, επέλεξαν να συνθέσουν μικρά κτίρια σε πτέρυγες που βυθίζονται στις φυσικές κλίσεις του εδάφους μέσα από ένα σύμπλεγμα υπαίθριων διαμορφώσεων και εσωτερικών αυλών που επιτρέπει τόσο τον ηλιασμό των χώρων και το φυσικό εξαερισμό τους όσο και μια ελκυστική πρόσβαση σε όλους τους χώρους χωρίς τη χρήση ανελκυστήρων αφού δεν υπερβαίνει σε κανένα σημείο τα δύο επίπεδα.

Η Μυρτώ πάλευε με ζήλο και υπομονή στη δημιουργία της ελληνικής σύγχρονης εκδοχής και έκφρασης του μοντέρνου αρχιτεκτονικού κινήματος που έχει την ικανότητα να αντλήσει στοιχεία καθαρά, απέριττα και λιτά, τόσο από το πλούσιο κατασκευαστικό παρελθόν του τόπου όσο και από το μαγευτικό ποικίλο φυσικό περιβάλλον του, μέσα στο οποίο και για το οποίο εκείνη αγαπούσε να σχεδιάζει. Και είναι σημαντικό να ανακαλύψουμε μέσα από την παρατήρηση των έργων της, πώς οι ιδέες της αυτές εκφράστηκαν τελικά και να διακρίνουμε τους τρόπους που επέλεγε για να εντάξει τις κατασκευές της στο τοπίο του φυσικού περιβάλλοντος ή στις τοπικές κλίμακες του αστικού τοπίου, στις φόρμες, στα σχήματα, στα χρώματα στις υφές και στα υλικά που προσφέρονται από το άμεσο περιβάλλον και τις υπάρχουσες συνθήκες και πεδία.

Για το λόγο αυτό στα παρακάτω παραρτήματα περιλαμβάνεται βιβλιογραφικό υλικό, δημοσιεύσεις για τα έργα της και τις συνεργασίες της καθώς και σημειώσεις από την ίδια και τις συνεργάτιδες της Κατερίνα Παπαδοπούλου-Παππά και Χρυσή Πετρίδου με τα έργα της συγκεντρωμένα σε τρείς χρονολογικές περιόδους και φωτογραφικό υλικό που έχει αντληθεί από τις αναφερόμενες πηγές.

[1]  Έλεγχος και επεξεργασία του υλικού και των πληροφοριών που έδωσαν στην Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ οι: Άννα Κωστίκα, κόρη της Μυρτώς Κωστίκα και η συνεργάτιδά της Χρυσή Πετρίδου. Συμπλήρωση και οργάνωση του υλικού όπως περιγράφεται στα κεφ. 1.8 (κείμενα) και 1.10 (εικόνες) έγινε από τη Σταματίνα Γεωργοπούλου Αρχιτέκτονα Ε.Μ.Π. (1991), Δρ Αρχιτεκτονικής Δ.Π.Θ. (2013).

[2] Ο Κώστας Πάρλας γεννήθηκε το 1936 στην Αθήνα. Σπούδασε Ιατρική στη Γερμανία και δημοσιογραφία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εργάστηκε σε πολλές εφημερίδες, όπως «Το Βήμα», «Έθνος» και «Καθημερινή», ως υπεύθυνος πολιτιστικού ρεπορτάζ και κριτικός κινηματογράφου. Παράλληλα, υπήρξε μέλος του Τμήματος Κινηματογραφικών Ταινιών στην ΕΤ2.

[3] Το “ Αμερικάνικο Κολλέγιο θηλέων : «Junior College for Girls», ιδρύθηκε από την  Mary West το 1875, στη Σμύρνη της Μ. Ασίας με εντολή του American Board of Commissioners  και θεμελιώδης στόχος του η απελευθέρωση της γυναίκας από τη σκλαβιά της αγραμματοσύνης. Μετά τη καταστροφή της Σμύρνης, μεταφέρθηκε το 1923 στο Παλαιό Φάληρο. Από το 1932 μεταστεγάστηκε στο Ελληνικό σε νέα κτίρια σε έκταση που παραχώρησε η Ελληνική κυβέρνηση, εκτιμώντας την ποιότητα του εκπαιδευτικού του έργου, και λειτούργησε εκεί έως το 1965. Από  το 1936 απέκτησε την επωνυμία που το συνοδεύει μέχρι σήμερα:  «Pierce College» σε μνήμη της Orlinda Childs Pierce, συζύγου του μεγάλου δωρητή του Κολλεγίου William Pierce.

[4] Από το 1965 το «Pierce College» μετεγκαταστάθηκε και λειτουργεί έως σήμερα στην Αγία Παρασκευή.

[5] Ντίνα Βαϊου, Πούλη Λυκογιάννη, δημοσίευση με τίτλο : «Όταν ο αρχιτέκτων είναι γυναίκα» στο περιοδικό «Αρχιτέκτονες», τεύχος 61/2007 σελ. 69-71.

[6] Αρχείο ΕΜΠ, Βιβλίο Πρακτικών Συγκλήτου 1955, συνεδρίαση: 32η, 22/7/1955.

[7] Ιάκωβος Μ. Βούρτσης «Σύντομος βιογραφία του ζωγράφου και ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου (1907- 1985)» στο «Αφιέρωμα στον Νίκο Εγγονόπουλο»: Περιοδικό «Χάρτης», τεύχος 25/26, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 1988, σσ. 3-18.

[8] Από το 1945 αποσπασμένος από το Υπουργείο Δημοσίων Έργων, εργαζόταν ως βοηθός στην έδρα της «Διακοσμητικής και Εσωτερικών Χώρων» και εκλέχτηκε μόνιμος επιμελητής το 1956 ύστερα από εισήγηση των Δημήτρη Πικιώνη και Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα.

[9] Ιστοσελίδα ΕΜΠ / Περίοδος 1941-1974/ Η ανάπτυξη της Ανωτάτης Σχολής Αρχιτεκτόνων. http://www.arch.ntua.gr/page/59

[10] Πηγή: https://www.lifo.gr/articles/architecture_articles/157764/poios-itan-o-dimitris-pikionis

[11] Η Άννα Κανναβιού-Ιωακειμίδου, η Αλεξάνδρα Παπαγεωργίου, η Ευφημία Κανονίδου-Καλλιγά, η Ίρις Αγγελίδου-Κοντογούρη, η Μυρσίνη-Μυρτώ Αντωνοπούλου, η Ελισάβετ Καλβουρίδου-Οικονομάκου και η Ελένη Μπαλή-Δραγούμη.

[12] Κονταξής, Θανάσης, Ο Ελληνικός Κατασκευαστικός Κλάδος. Τα Θεµέλια του Μέλλοντος. Οδοιπορικό από το Μεσοπόλεµο στο 2000, Αθήνα, 2002, Σύνδεσµος Τεχνικών Εταιρειών Η’ τάξης.

[13] Αντωνοπούλου, Σοφία, Ο Μεταπολεµικός Μετασχηµατισµός της Ελληνικής Οικονοµίας και το Οικιστικό Φαινόµενο, 1950-1980, Αθήνα, Παπαζήσης, σ. 163-186.

[14] Ο James Speyer έχοντας τελειώσει τις προπτυχιακές του σπουδές στη Σχολή Σχεδιασμού του Χάρβαρντ έγινε το 1938 ο πρώτος Αμερικανός μεταπτυχιακός φοιτητής του Mies van der Rohe στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο Armor στο Σικάγο και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’40 και του ’50 δίδαξε αρχιτεκτονική υπό τον Mies, ενώ ταυτόχρονα, ως αρχιτέκτονας από μόνος του, ολοκλήρωσε σπίτια στο Σικάγο και το Πίτσμπουργκ που αντιπροσώπευαν την αιχμή του νέου σχεδιασμού γυαλιού και χάλυβα. Από το 1957 ο James Speyer βρισκόταν στην Ελλάδα με υποτροφία Fulbright, για τη μελέτη αρχαίων και σύγχρονων εκδηλώσεων αρχιτεκτονικού κλασικισμού στην Ιταλία και την Ελλάδα. Έμεινε στην Αθήνα, όπου δίδαξε αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο Αθηνών, μέχρι το 1959. Επιστρέφοντας στο Σικάγο, συνέχισε τη διδασκαλία στο IIT έως το 1961 όπου διορίστηκε επιμελητής της ζωγραφικής και της γλυπτικής του 20ου αιώνα στο Art Institute of Chicago. Πηγή : https://carnegiemuseums.org/magazine-archive/1998/janfeb/feat3.htm

[15] Πηγή πληροφοριών από το βιβλίο της Gilligan, Karen, «Sifnos Houses. Myrto Kostika, Architect», ιδιωτική έκδοση Karen Gilligan, 2012.

[16] Πηγή : https://www.andro.gr/apopsi/architectures/