H Έθελ Κυδωνιάτη, έκτη γυναίκα απόφοιτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, ήταν η πρώτη ελληνίδα αρχιτέκτων η οποία σταδιοδρόμησε κυρίως ως ελεύθερη επαγγελματίας.

Γεννήθηκε το 1914 στην Αθήνα. Και οι δύο γονείς κατάγονταν από τη Νάξο. Ο πατέρας της ήταν τοπογράφος μηχανικός και η μητέρα της σπούδασε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας.

Το 1929, σε ηλικία μόλις 15 ετών, πετυχαίνει στις εισαγωγικές εξετάσεις της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ, από την οποία αποφοιτά -πρώτη- το 1934, έχοντας κερδίσει τον σεβασμό των συμφοιτητών της, στους οποίους περιλαμβάνονται αξιόλογοι αρχιτέκτονες της γενιάς του ’40 όπως ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, είναι παράλληλα  κορυφαίο μέλος της ομάδας των χορευτών Βάσου και Τανάγρας Κανέλλου και συμμετέχει σε χοροδραματικές παραστάσεις τους. Ο  Βάσος Κανέλλος υπήρξε μαθητής της μητέρας του μοντέρνου εκφραστικού χορού Ιζαντόρας Ντάνκαν και συνεργάτης του Άγγελου και της Εύας Σικελιανού στις πρώτες Δελφικές Εορτές του 1927.

Κατά τη διάρκεια των σπουδών της η Έθελ συνδέθηκε με τον Φαίδωνα Κυδωνιάτη, παντρεύτηκαν το 1935 και αποτέλεσαν το πρώτο ζεύγος αρχιτεκτόνων στην Ελλάδα. Έκτοτε δούλευαν πάντα μαζί ως ελεύθεροι επαγγελματίες παρόλο που ο Φαίδων υπηρετούσε στο δημόσιο. Αλλά και η Έθελ, μετά την Κατοχή και μέχρι το 1954-1955, είχε εργαστεί  στο Υπουργείο Ανοικοδόμησης.

Τα αξιόλογα κτίρια που μελέτησαν από κοινού και φέρουν την προσωπική τους σφραγίδα, συνέβαλαν στον ποιοτικό εκσυγχρονισμό της ελληνικής αρχιτεκτονικής των ετών 1935-1970. Τα μεσοπολεμικά τους κτίρια (κατοικίες, πολυκατοικίες, εργοστάσια, εμπορικά κτίρια) σχεδιάστηκαν στο πνεύμα του μοντέρνου κινήματος. Σημαντικό τους  έργο το σπίτι τους στην οδό Σαρανταπήχου 23 -σημερινό περιφερειακό Λυκαβηττού- παράδειγμα αρχιτεκτονικής Bauhaus, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατασκευαστικά και μορφολογικά τολμηρή πρόταση για τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Θεσσαλονίκης.

Στις δύο μεταπολεμικές δεκαετίες  το έργο τους περιλαμβάνει μελέτες και επιβλέψεις κατοικιών, πολυκατοικιών, βιομηχανικών κτιρίων, κτιρίων γραφείων-καταστημάτων , κτιρίων  κοινής ωφελείας, αλλά κυρίως εκκλησιών οι οποίες συνέβαλαν στον ποιοτική ανανέωση της ελληνικής ναοδομικής παράδοσης και την τυπολογική της αναβάθμιση με την εκτεταμένη χρήση στοών.

Γενικά η αρχιτεκτονική του ζεύγους Κυδωνιάτη εναρμονίζει την κατασκευαστική – δομική παράμετρο με τη λειτουργικότητα, την αισθητική και την ένταξη στο περιβάλλον – φυσικό και ανθρωπογενές.

Ως επιχειρηματίες, κατασκεύασαν μαζί με τον αδελφό της Έθελ Μιλτιάδη Πραντούνα που ήταν πολιτικός μηχανικός, μερικές πολυκατοικίες στην Κυψέλη, στη Λεωφόρο Συγγρού και στου Ζωγράφου.

Είναι δημιουργοί δύο αξιόλογων μνημείων: (α) του μνημείου πεσόντων Βρετανών / Σκώτων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Ελλάδα, το οποίο ανεγέρθηκε το 1952 στο Πεδίον του Άρεως επί της λεωφόρου Αλεξάνδρας (α´ βραβείο διαγωνισμού) και (β) το ταφικό μνημείο του Παναγή και της Λίνας Τσαλδάρη, στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.

Ο Φαίδων από το 1954 και μετά έκανε πολλά ταξίδια. Τότε η Έθελ κρατούσε μόνη της το γραφείο πηγαίνοντας στα εργοτάξια και ολοκληρώνοντας ή συμπληρώνοντας τις μελέτες.

Τον Απρίλιο του 1970, σε ατύχημα σε οικοδομή, στο κέντρο της Αθήνας όπου είχε πάει για επίβλεψη, έχασε τη ζωή της. Ήταν το τέλος μιας δημιουργικής επαγγελματικής σταδιοδρομίας, την οποία υπηρέτησε με συνέπεια και σεμνότητα κερδίζοντας την εκτίμηση όλων των συνεργατών, συναδέλφων και εργοδοτών της.

Από το γάμο της με τον Φαίδωνα Κυδωνιάτη απόκτησε δύο γιούς –τον Λίνο και τον Φοίβο, αργότερα αρχιτέκτονες ΕΜΠ–και εγγόνια από τα οποία γνώρισε μόνο την πρώτη εγγονή.

*Το  βιογραφικό σημείωμα και η εργογραφία της Έθελ Κυδωνιάτη – Πραντούνα βασίστηκαν: (α) στο συνοπτικό βιογραφικό που συνέταξε ο αρχιτέκτονας γιος της Φοίβος Κυδωνιάτης (β) στο εικονογραφικό υλικό που μας έδωσε από το φωτογραφικό αρχείο των Φαίδωνα και Έθελ Κυδωνιάτη (φωτογραφίες έργων και σχεδίων – προσωπικές φωτογραφίες) και (γ) στην έρευνα της Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ για τη συμπλήρωση του βιογραφικού, την ταυτοποίηση και χρονολόγηση αρκετών έργων και τον εμπλουτισμό της εικονογράφησης, προκειμένου να καταρτιστεί η πρώτη (ελλιπής) εργογραφία του πρώτου αρχιτεκτονικού ζεύγους στην Ελλάδα.

H Έθελ Κυδωνιάτη ήταν η πρώτη Ελληνίδα αρχιτέκτων η οποία σταδιοδρόμησε κυρίως ως ελεύθερη επαγγελματίας.

Πληθωρική και γενναιόδωρη, με καλλιτεχνική έφεση και ακάματη εργατικότητα, ανήκει στους σκαπανείς της εισόδου των γυναικών στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα – μηχανικού.

Τα τεκμήρια της διαδρομής και του έργου της είναι δυστυχώς πενιχρά, ιδιαίτερα εκείνα που αφορούν στους διαμορφωτικούς παράγοντές τους: το οικογενειακό περιβάλλον, τα μαθητικά χρόνια και την περίοδο των σπουδών της με βασικούς καθηγητές τους Αλέξανδρο Νικολούδη (Κτιριολογία, Συνθέσεις), Εμμανουήλ Κριεζή (Οικοδομική), Αναστάσιο Ορλάνδο (Μορφολογία – Ρυθμολογία), Δημήτρη Πικιώνη (Διακοσμητική) και Νικόλαο Ασπρογέρακα (Ζωγραφική).

Τα αξιόλογα κτίρια που μελέτησε από κοινού με τον ταλαντούχο σύζυγό της Φαίδωνα Κυδωνιάτη και φέρουν την προσωπική τους σφραγίδα, συνέβαλαν στον ποιοτικό εκσυγχρονισμό της ελληνικής αρχιτεκτονικής των ετών 1935-1970.

Η Έθελ γεννήθηκε το 1914 στην Αθήνα. Ο πατέρας της Αντώνης Πραντούνας, τοπογράφος μηχανικός γεννημένος στη Χώρα της Νάξου, καταγόταν από ιστορική οικογένεια του νησιού, μέλη της οποίας υπήρξαν κτήτορες μικρού πύργου στις Εγγαρές (1787). Η μητέρα της Αικατερίνη το γένος Γκούφα, με καταγωγή από την Άνω Ποταμιά Νάξου, ήλθε στην Αθήνα περί το 1900 για να σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών, πράγμα επαναστατικό την εποχή εκείνη.

Το 1929 σε ηλικία μόλις 15 ετών πετυχαίνει στις εισαγωγικές εξετάσεις της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ, από την οποία αποφοιτά το 1934. Με τη σοβαρότητα και τις υψηλές επιδόσεις της -ήταν η πρώτη στην τάξη της- η Έθελ Πραντούνα θα κερδίσει τον σεβασμό των συμφοιτητών της, στους οποίους περιλαμβάνονται αξιόλογοι αρχιτέκτονες της γενιάς του ’40 όπως ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία της θα εκφραστεί και μέσω του χοροθεάτρου. Ως κορυφαίο μέλος της ομάδας των χορευτών Βάσου και Τανάγρας Κανέλλου θα συμμετάσχει σε χοροδραματικές παραστάσεις τους.

Ο Βάσος Κανέλλος υπήρξε μαθητής της μητέρας του μοντέρνου εκφραστικού χορού Ιζαντόρας Ντάνκαν και συνεργάτης του Άγγελου και της Εύας Σικελιανού στις πρώτες Δελφικές Εορτές του 1927. Τόσο οι πρώτες όσο και οι δεύτερες Δελφικές Εορτές του 1930 αποτελούν ορόσημο της αναβίωσης του αρχαίου ελληνικού δράματος. Αυτό οφείλεται στην ανάδειξη του «άδοντος και ορχούμενου χορού σε πρωταγωνιστή των παραστάσεων» δύο τραγωδιών του Αισχύλου –των Περσών και των Ικέτιδων– στο αρχαίο Θέατρο των Δελφών.

Κατά τη διάρκεια των σπουδών της η Έθελ συνδέθηκε με τον Φαίδωνα Κυδωνιάτη, παντρεύτηκαν το 1935 και αποτέλεσαν το πρώτο ζεύγος αρχιτεκτόνων στην Ελλάδα. Έκτοτε δούλευαν πάντα μαζί ως ελεύθεροι επαγγελματίες, αν και παράλληλα ο Φαίδων υπηρετούσε στο δημόσιο. Αλλά και η Έθελ εργάστηκε μετά την Κατοχή και μέχρι το 1954-1955 στο Υπουργείο Ανοικοδόμησης.

Ένα από τα πρώτα τους σημαντικά έργα ήταν το σπίτι τους στην οδό Σαρανταπήχου 23 –σημερινό περιφερειακό Λυκαβηττού– παράδειγμα αρχιτεκτονικής Bauhaus, με πολλές πρωτότυπες κατασκευές: εμφανές σκυρόδεμα, κόκκινα διακοσμητικά τούβλα στις ποδιές των παραθύρων, ανασυρόμενα μεγάλα μεταλλικά τζαμιλίκια και παντζούρια με αντίβαρα, μεγάλες βεράντες κ.ά. Στο πνεύμα του μοντέρνου κινήματος σχεδιάστηκαν και τα περισσότερα μεσοπολεμικά τους κτίρια – πολυκατοικίες, εργοστάσια και εμπορικά κτίρια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατασκευαστικά και μορφολογικά τολμηρή πρόταση για τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Θεσσαλονίκης.

Το δυναμικό ξεκίνημα διέκοψαν οι συνεχείς επιστρατεύσεις του Φαίδωνα και εν συνεχεία ο πόλεμος και η Κατοχή. Τον Μάιο του 1940 γεννήθηκε ο γιος τους Λίνος και τον Δεκέμβριο του 1943 ο γιος τους Φοίβος και οι δύο αργότερα αρχιτέκτονες, απόφοιτοι του Ε.Μ.Π.

Μετά την απελευθέρωση ξανάρχισαν να εργάζονται στον μεσαίο όροφο του σπιτιού τους, οργανωμένο σε γραφείο με σχεδιαστήρια.

Περί το 1950 κέρδισαν το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό για την ανέγερση του μνημείου πεσόντων Βρετανών / Σκώτων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών κατά τη διάρκεια του πολέμου στην Ελλάδα, το οποίο ανεγέρθηκε το 1952 στο Πεδίον του Άρεως επί της λεωφόρου Αλεξάνδρας. Το μαρμάρινο μνημείο με διακοσμήσεις από ορείχαλκο ανήκει στον τύπο της επιτύμβιας γλυπτικής και είναι ένα από τα ψηλότερα γλυπτά της Αθήνας. Αποτελείται από μια τριγωνική στήλη, ύψους 6μ. περίπου, πάνω σε τρίβαθμο βάθρο. Στην κορυφή της στήλης είναι τοποθετημένο το ολόσωμο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, η οποία αναπαρίσταται με πολεμική αυστηρότητα. Στη βραβευμένη πρόταση η αρχαϊκή στάση του αγάλματος της Προμάχου Αθηνάς με προβεβλημένο το αριστερό πόδι, η υπό γωνία ασπίδα και οι πτυχώσεις του χιτώνα της, που είχε φιλοτεχνήσει ο Φαίδων, ήταν πιο αρμονικές από την τελική λύση του γλύπτη Βάσου Φαληρέα. Η εκτέλεση έγινε από τον μαρμαρογλύπτη Περάκη.

Ιδιαίτερο μορφολογικό αλλά και τυπολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα μεταγενέστερο ταφικό μνημείο τους. Πρόκειται για τον τάφο του Παναγή και της Λίνας Τσαλδάρη, έναν αυστηρό βράχο με λιτό σταυρό πάνω σε μονόβαθμο βάθρο.

Περί το 1950 μετέφεραν το γραφείο τους στην οδό Ομήρου 47. Το ζεύγος Κυδωνιάτη ξεκινούσε στις 7.30 π.μ. για τη δουλειά, επέστρεφε το μεσημέρι για ξεκούραση, ξανά στο γραφείο στις 5 μ.μ. και το βραδάκι οι δύο τους σινεμά ή περπάτημα. Εργάζονταν μόνοι τους, χωρίς προσωπικό, κάνοντας όλες τις δουλειές. Τα Σαββατοκύριακα εκδρομές, λίγο στο βουνό, αλλά συνήθως θάλασσα για μπάνιο και βόλεϊ, ακόμη και τον χειμώνα.

Ο Φαίδων από το 1954 και μετά έκανε πολλά ταξίδια. Εκτιμώντας τις ικανότητές του, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής τον έστελνε σε ειδικές αποστολές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Τότε η Έθελ κρατούσε μόνη της το γραφείο πηγαίνοντας στα εργοτάξια και ολοκληρώνοντας ή συμπληρώνοντας τις μελέτες. Το αξιόλογο έργο τους των δύο μεταπολεμικών δεκαετιών περιλαμβάνει μελέτες και επιβλέψεις κατοικιών, πολυκατοικιών, βιομηχανικών κτιρίων, κτιρίων γραφείων-καταστημάτων και κοινής ωφελείας, αλλά κυρίως εκκλησιών. Παράλληλα κατασκεύασαν και ως επιχειρηματίες, μαζί με τον αδελφό της Έθελ Μιλτιάδη Πραντούνα που ήταν πολιτικός μηχανικός, μερικές πολυκατοικίες στην Κυψέλη, στη Λεωφόρο Συγγρού και στου Ζωγράφου.

Η αρχιτεκτονική του ζεύγους Κυδωνιάτη εναρμονίζει  την κατασκευαστική – δομική παράμετρο με τη λειτουργικότητα, την αισθητική και την ένταξη στο περιβάλλον – φυσικό και ανθρωπογενές. Η ογκοπλαστική καθαρότητα, ο ορθολογισμός, οι ωραίες αναλογίες και ενίοτε η γραφικότητα αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μεταπολεμικών κτιρίων τους.

Οι εκκλησίες τους μελετήθηκαν και αρκετές ανεγέρθηκαν σε μία σχετικά ευνοϊκή περίοδο της ναοδομίας. Έως το 1974 (ίδρυση του ΟΔΔΕΠ, ΤΥΕ και αργότερα της Ναοδομίας), η έκδοση αδειών, ο έλεγχος των μελετών και η παρακολούθηση κατασκευής των Ναών υπάγονταν στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων: αρχικά στη Διεύθυνση Αναστηλώσεως και Εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής και αργότερα σε Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου. Για πολλά χρόνια διευθυντής ήταν ο διακεκριμένος αρχαιολόγος-αρχιτέκτων, καθηγητής ΕΚΠΑ και ΕΜΠ και ακαδημαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος.

Καρπός μορφοπλαστικής δεξιοτεχνίας και μεταρρυθμιστικού πνεύματος, οι εκκλησίες των Κυδωνιάτη συνέβαλαν στην ποιοτική ανανέωση της ελληνικής ναοδομικής παράδοσης. Παρά την ανελαστικότητα των κτιριολογικών προγραμμάτων, προώθησαν και την τυπολογική της ανανέωση με την εκτεταμένη χρήση στοών, ενός στοιχείου που συναντά κανείς σε παλαιοχριστιανικούς ναούς (π.χ. Βασιλική του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου στη Ραβέννα, 561 μ.Χ. και Ναός Αγ. Μηνά Θεσσαλονίκης του 5ου αι.). Στις μικρότερες και γραφικότερες εκκλησίες τους οι στοές συνδυάστηκαν αρμονικά με μορφολογικές καινοτομίες στα θυρώματα, τη μορφή των ανοιγμάτων και τοξοστοιχιών κ.ά.

Το 1969, ολοκλήρωσαν το εξοχικό τους σπίτι στη Ραφήνα και αυτό με πρωτότυπο σχεδιασμό. Εκεί και όχι μόνο, η Έθελ έδειξε και το διακοσμητικό ταλέντο της, σχεδιάζοντας σιδεριές σε σχήματα ζώων (πουλιά, δελφίνια, αστακούς), κ.ά καινοτόμες λεπτομέρειες.

Παντρεύτηκαν και τα δύο παιδιά της, απέκτησε και την πρώτη της εγγονή, για την οποία διέθεσε το περίσσευμα αγάπης που σκορπούσε παντού, έκανε όνειρα να ξεκουραστεί και να ταξιδέψει. Δυστυχώς, τότε συνέβη το τραγικό ατύχημα. Τον Απρίλιο του 1970, κατεβαίνοντας βιαστικά πρωί-πρωί, μετά από επίβλεψη, τις σκάλες κτιρίου γραφείων της οδού Αγάθωνος στο κέντρο της Αθήνας, που είχε σχεδιάσει, γλίστρησε και έπεσε στο φρεάτιο του ανελκυστήρα. Εκεί, χάνοντας τις αισθήσεις της, πνίγηκε σε 20 πόντους νερό.

Ήταν το τέλος μιας δημιουργικής επαγγελματικής σταδιοδρομίας, την οποία υπηρέτησε με συνέπεια και σεμνότητα κερδίζοντας την εκτίμηση όλων των συνεργατών, συναδέλφων και εργοδοτών της.