Η Τατιανή Τογανίδου – Βαρδουλάκη γεννήθηκε στην Αθήνα, είναι έγγαμος και μητέρα δύο παιδιών. Ομιλεί Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά.

To 1974 παίρνει Δίπλωμα Αρχιτέκτονα Μηχανικού, αποφοιτώντας πρώτη από την Αρχιτεκτονική Σχολή Ε.Μ.Π. (Α’ Βραβείο Τ.Ε.Ε.).

Από το 1974 ως το 1978 διαμένει στην Karlsruhe της Γερμανίας όπου παρακολουθεί μαθήματα για Αρχιτεκτονική τοπίου.

Από το 1978 ως το 1979 επιστρέφει για μικρό διάστημα στην Αθήνα και εργάζεται στην εταιρεία μελετών Gibbs-Petermueller.

Το 1980 μεταβαίνει στις Η.Π.Α. και αρχίζει μεταπτυχιακές σπουδές στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μινεσότα (University of Minnesota) με κύριο θέμα έρευνας την Eξοικονόμηση ενέργειας στις κτιριακές κατασκευές.

Παράλληλα (1980-1983) εργάζεται σαν Επιστημονικός Συνεργάτης στο “University of Minnesota Underground Space Center”, στο οποίο εξετάζονται τα ενεργειακά πλεονεκτήματα και προβλήματα των κτιρίων που προστατεύονται εν μέρει από τη γη (“Earth-sheltered housing”).

Το 1983 παρουσιάζει με επιτυχία, την εργασία της για το Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Αρχιτεκτονική (Masters of Architecture) στο University of Minnesota με θέμα: “Ενεργειακά άρτια οικιστική ανάπτυξη με εφαρμογή στο κέντρο της πόλης του St Paul” (“Energy Efficient Housing Development- Application Downtown St Paul”) με έμφαση στη χρήση των παθητικών ηλιακών συστημάτων στα κτιριακά συγκροτήματα μεσαίων πυκνοτήτων.

Από το 1983 ως το 1985 εργάζεται σαν συνεργάτης στο αρχιτεκτονικό γραφείο μελετών των Vall Michelson & Associates, St. Paul Minnesota.

Από το 1987-1989, εργάζεται σαν συνεργάτης του “University of Minnesota Day lighting Center”, που μελετά τα ενεργειακά πλεονεκτήματα και τις δυνατότητες του φυσικού φωτισμού σε μεγάλες κτιριακές εγκαταστάσεις, όπως κτίρια γραφείων και Μουσεία.

Το 1989 επιστρέφει στη Ελλάδα οικογενειακώς και το 1990 εργάζεται για λίγο στο μελετητικό γραφείο του Α. Τομπάζη.

Από το 1991 μέχρι το 2011 που συνταξιοδοτήθηκε για λόγους υγείας, εργάστηκε ως ελεύθερος επαγγελματίας, προωθώντας τα παθητικά ηλιακά συστήματα σε όλους τους πελάτες της.

Στο διάστημα 1991-1993, μελετά και κατασκευάζει μία “ηλιακή κατοικία” στα Σπάτα (1993) Αττικής. Η κατοικία αυτή, συμμετείχε στον πανελλαδικό διαγωνισμό του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.- Σ.Α.Δ.Α.Σ. το 1999, με θέμα την Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική και διακρίθηκε στην κατηγορία της Εφαρμοσμένης Οικολογικής Κατοικίας, όπου και πήρε ένα από τα πρώτα βραβεία “Α. Τρίτση”.

Στη συνέχεια, μελετά και κατασκευάζει διάφορα ιδιωτικά σπίτια σε πολλές περιοχές της Ελλάδος, πειραματιζόμενη με διαφορετικές προσεγγίσεις επιλύσεων του θέματος του δροσισμού κυρίως, που είναι και δυσκολότερο στο κλίμα μας.

Χαρακτηριστικά, αναφέρεται η εφαρμογή του αραβικού malquaf (πύργος δροσισμού) με σύγχρονη προσέγγιση, στα σπίτια της Ραφήνας, του Ν. Βουτζά και του Κορθίου της ΄Ανδρου. Αντίστοιχα, αρχίζει να εφαρμόζει και να μελετά τις δυνατότητες δροσισμού που μπορεί να προσφέρει το εσωτερικό ανοικτό αίθριο σε διάφορες μορφές και ύψη. (βλ. σπίτια Σκαλανίου Ηρακλείου Κρήτης και Λειβαδιάς).

Ασχολείται παράλληλα σαν σύμβουλος αρχιτεκτονικού σχεδιασμού άλλων μελετητών, σε ιδιωτικές ή  και σε Δημόσιες δουλειές (όπως το κτίριο ΔΕΗ Α/Υ στο Ηράκλειο Κρήτης) προκειμένου να ελαχιστοποιήσουν την ενεργειακή τους κατανάλωση.

*Το υλικό της ανάρτησης έχει παραχωρηθεί στο Αρχείο από την ίδια τη βιογραφούμενη -την οποία ευχαριστούμε πολύ- το φθινόπωρο του 2020 και χειμώνα 2021. Η ίδια έχει ακόμα θεωρήσει τα τελικά κείμενα της ανάρτησης. 

Α. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Γεννήθηκα στην Αθήνα, αμέσως μετά τον Eμφύλιο, στον Δήμο Αθηναίων.

Ήμουν το δεύτερο παιδί μιας ισορροπημένης οικογένειας Ποντίων, που είχαν κάνει τη βασική διαπίστωση μέσα από την περιπετειώδη ζωή τους, ότι το μόνο πράγμα που ο άνθρωπος δεν μπορεί να χάσει ποτέ, είναι οι γνώσεις του. Η «Ακαδημαϊκή Παιδεία» λοιπόν, υπήρξε η σιωπηλή προτεραιότητα στην ανατροφή μας. Το σχολείο ήταν σημαντικό, όπως επίσης και οι ξένες γλώσσες που διευκολύνουν τη διεύρυνση γνώσεων. Άρα, ξεκίνησα τα Γαλλικά και τα Αγγλικά από νωρίς..

Μεγάλωσα στην Κυψέλη, που τότε είχε ακόμα σπίτια με κήπους και πορτοκαλιές. Αργότερα, βίωσα το μεγαλύτερο μέρος της έντονης ανοικοδόμησης της Κυψέλης, που δεν προλάβαινες να μετράς τις νέες οικοδομές, που αλλοίωναν καθημερινά το τοπίο. Τα πρώτα φυσικά θύματα της ανοικοδόμησης ήταν οι μικροί κήποι που μου άρεσαν..

Νομίζω πώς ήξερα από πάντα ότι μου άρεσε να φτιάχνω κτήρια. Κάθε μέρα, ο δρόμος μου για το Γυμνάσιο (6ο/15ο γυμνάσιο Θηλέων στην οδό Επτανήσου) περνούσε από την Φωκίωνος Νέγρη, που λόγω των πολλών καλοφτιαγμένων πολυκατοικιών (πρώτες απόπειρες Μοντερνιστικών κτηρίων στην Ελλάδα), είχε μια πολιτισμένη, ευχάριστη ατμόσφαιρα που μου εντυπώθηκε. Θυμάμαι, ότι στα βαρετά για μένα μαθήματα του σχολείου, σχημάτιζα φουτουριστικά σπίτια στα περιθώρια των βιβλίων, ακολουθώντας υποσυνείδητα τα ενδιαφέροντά μου για επαγγελματική κατεύθυνση.

Β. ΤΡΙΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ – ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ

Στην Αρχιτεκτονική του ΕΜΠ μπήκα επί Δικτατορίας το 1969, έχοντας διδαχθεί Ελεύθερο Σχέδιο στο εργαστήριο του Ζαχαράκη για περίπου 2 χρόνια, αλλά και μαθητεύσει στα φροντιστήρια Σαββαΐδη και Κανέλλου που μας προετοίμαζαν για το ‘μαρτύριο’ των Εισαγωγικών Εξετάσεων.

Το κλίμα στο Πολυτεχνείο ήταν βαρύ από την αρχή. Ποτέ δεν ήξερες πώς θα μπορούσε να μεταφερθεί μια σκέψη ή ένα σχόλιο σε κάποια μυστική υπηρεσία. Στα τελευταία έτη, που άρχιζαν να εξαφανίζονται συμφοιτητές μας, δεν τολμούσαμε να ρωτήσουμε καν…

Αυτή η δυσπιστία ήταν μάλλον ο βασικός λόγος που δεν υπήρξε ποτέ «δέσιμο» με την έννοια της σύμπνοιας, μεταξύ των συμφοιτητών της σειράς μας.

Γενικώς, υπήρξα καλή φοιτήτρια, υπότροφος του ΙΚΥ για τις 3 τελευταίες χρονιές και τελειώνοντας το 1974, πήρα το βραβείο του ΤΕΕ. Οι καλύτερες, επιδόσεις μου ήταν στην Αρχιτεκτονική Σύνθεση και στην Πολεοδομία μικρής κλίμακος.

Στο πέμπτο έτος, ακολούθησα το κατ’ επιλογήν μάθημα της Αισθητικής που έδινε ο Στ. Σίνος.

Επηρεασμένη από τις νέες γνώσεις μου, συνεργάστηκα με δύο συμφοιτήτριες μου, τη Β. Σιδέρη και την Ε. Χατούπη, για να αντιμετωπίσουμε το φιλόδοξο θέμα Διαλέξεως με τίτλο ‘Ο Εξπρεσιονισμός και οι επιδράσεις του στις σύγχρονες τάσεις’. Η εμπειρία δύσκολη, αλλά εκπληκτική σαν γνώσις.

Διπλωματική έκανα μόνη μου στην έδρα Μορφολογίας με θέμα ‘Συνεδριακό κέντρο στην Πνύκα’.

Έδωσα τα ‘8ωρα’ για άδεια εξασκήσεως, μέσα σε επαναστατικό κλίμα ευφορίας με σημαίες και πολιτικά τραγούδια που έπαιζαν σε 200 ντεσιμπέλ γιορτάζοντας την πτώση της Δικτατορίας…

Παντρεύτηκα αμέσως μετά το 1974, και έφυγα στην Karlsruhe Δ. Γερμανίας όπου τελείωνε το διδακτορικό του ο άντρας μου.

Από εκεί, στο κέντρο της Ευρώπης, είχα τη χαρά να δω από κοντά κτήρια των διαφόρων στυλ που θαύμαζα και είχα μελετήσει στη διάλεξή μου στο 5ο έτος, όπως το ‘purisme’ του Le Corbusier, το ‘organic’ τού R. Steiner, τα ιδιόμορφα κτήρια του M de Klerk και του Berlage από τη σχολή του Amsterdam που υπήρξαν εξαιρετικά σημαντικά για μένα σαν αντίληψη πολεοδόμησης μικρών περιοχών αλλά και σαν μορφές.

Στη Γερμανία, δυστυχώς δεν μπορούσα να εργαστώ σαν Αρχιτέκτων λόγω των τότε κανονισμών της ΕΕ, οπότε, έμαθα τη γλώσσα για να μπορέσω να γραφτώ ξανά στο Πανεπιστήμιο και να συνεχίσω σπουδές στην Αρχιτεκτονική Τοπίου. Μελέτησα έτσι, τεχνοτροπίες κήπων, όπως του Γαλλικού, του Αγγλικού, και του Ιαπωνικού που κέρδισε τον θαυμασμό μου.

Σαν αντίληψη σχεδιασμού, δεν συμπάθησα ποτέ το ‘less is more’ ακόμα και των πιο απλών κτηρίων.

Η κίνηση μέσα σε ένα κτήριο έπρεπε για μένα να έχει ενδιαφέρον, κάτι σαν να περιδιαβαίνεις μέσα σε μια πόλη, όπου η εικόνα που βλέπουμε μεταλλάσσεται συνεχώς.

Ο Charles Moore στα  California Ranches εκφράζει εξαιρετικά αυτή τη λογική, όπως και εν μέρει το ‘Atelier 66’ εδώ στην Ελλάδα.

Οι ‘ορθές γωνίες’ δεν συνάδουν με την κίνηση ή τη δομή του ανθρώπινου σώματος για μένα. Έχοντας την εμπειρία πια κι από πανεπιστήμια, συγκρίνοντας το πρόγραμμα σπουδών στο ΕΜΠ, παρά τις αδυναμίες και τις τότε ελλείψεις του, βρίσκω ότι είχε γερή ραχοκοκκαλιά.

Ανάμεσα σε αυτά που μου έλειψαν από τη σχολή, αναφέρω εδώ την απουσία της αρχαίας Ελληνικής Δόμησης, της Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής, της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής, αλλά και τις προσπάθειες των Ελλήνων Μοντερνιστών.

Ο προβληματισμός των Αρχιτεκτόνων το 50-60, που αφορούσε την μορφολογική έρευνα για ‘Ελληνικότητα’ στον Αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ούτε καν σχολιάστηκε…

Η Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, που είναι αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα μαθήματα κατανόησης της ουσίας της σπουδής, είχε αφεθεί σε μέτριους διδάσκοντες, που βασίζονταν στις προσωπικές, φλύαρες και δυσνόητες σημειώσεις τους.

Στη σχολή, μόνο το ‘Bauhaus’ κατάφερε να επιζήσει και να διδαχθεί εν μέρει, σαν κανόνας σχεδιασμού στην Κτηριολογία.

Αλλά κι αυτό, σαν συνταγές μαγειρικής… Ο απαραίτητος ‘κάνναβος’ 0.90 και 1.2, οι ‘περασιές’, τα συνεχή παράθυρα, η δαιμονοποίηση της Διακόσμησης, επέβαλαν κανόνες σχεδιασμού.

Από το 2ο κιόλας έτος σπουδών, η ‘Μοντέρνα Αρχιτεκτονική’ έσβησε κάθε άλλη προϋπήρξασα.

Διδαχτήκαμε μέσω εικόνων των περιοδικών της εποχής, Architecture d’Aujourdui, Baumeister, AR, Domus, A.D κ.α. τις τελευταίες τάσεις της ‘μόδας των κτηρίων’, τις οποίες προσπαθήσαμε να τις εφαρμόσουμε στον τόπο μας.

Από το 1976 στη Γερμανία, αρχίζει μια νέα σπουδή για μένα, αυτή της μητρότητος.

Το 1979 έχοντας επιστρέψει για μικρό διάστημα στην Αθήνα ώσπου να κάνει την στρατιωτική του θητεία ο άντρας μου, εργάζομαι στην εταιρεία μελετών Gibbs-Petermueller.

Το 1980, μεταβαίνουμε οικογενειακώς στις Η.Π.Α., γιατί δέχτηκε μια θέση καθηγητή στο University of Minesota ο άντρας μου.

Η μετάβασή μας εκεί συνέπεσε με την ενεργειακή κρίση του ΄80 που ώθησε τα Πανεπιστήμια να χρηματοδοτήσουν την έρευνα για εναλλακτικές μορφές ενέργειας.

Η Μινεσότα που θεωρείται (δικαίως) ότι είναι η κατάψυξη της Β. Αμερικής, παρείχε πολλά ερευνητικά προγράμματα.

Μέσα σ’ αυτό το γόνιμο δημιουργικό κλίμα, αρχίζω μεταπτυχιακές σπουδές στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μινεσότα με κύριο θέμα έρευνας ‘την εξοικονόμηση ενέργειας στις κτηριακές κατασκευές’.

Έχοντας πάντα στο μυαλό μου την επιστροφή στο ιδανικό κλίμα της Ελλάδας, αρχίζω τη μελέτη και την εξειδίκευση με ενθουσιασμό.

Παράλληλα, (1980-1983) εργάζομαι σαν Επιστημονικός Συνεργάτης (TA) στο ‘University of Minnesota Underground Space Center’, στο οποίο εξετάζονται τα ενεργειακά πλεονεκτήματα και τα προβλήματα των κτιρίων που προστατεύονται εν μέρει από τη γη (‘Earth-sheltered housing’) και συμμετέχω στην έκδοση ενός σχετικού βιβλίου..

Πήρα το Master’s μου το 1983, με θέμα: ‘Ενεργειακά άρτια οικιστική ανάπτυξη με εφαρμογή στο κέντρο της πόλης του St. Paul’ (‘Energy Efficient Housing Development – Application in Downtown St. Paul’) που έδινε έμφαση στη χρήση των παθητικών ηλιακών συστημάτων στα κτηριακά συγκροτήματα μεσαίων πυκνοτήτων.

Γ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

Η οικογένειά μας το 1989 αποφασίζει να επιστρέψει στη Ελλάδα μετά από 15 χρόνια, γιατί εκλέγεται καθηγητής Α’ βαθμίδος, ο άντρας μου στο ΕΜΠ.

Η προσαρμογή οίκαδε, δεν ήταν απλή. Έπρεπε να ξαναπροσαρμοστούμε στη γραφειοκρατία και την αγένεια του Δημοσίου.

Κυρίως όμως να δεχτούμε ότι παρά τα 15 χρόνια που λείψαμε, τίποτε δεν είχε αλλάξει στο θέμα της αξιοκρατίας στην Ελλάδα….

Ανακεφαλαιώνοντας:

Η επαγγελματική μου δραστηριότητα συγκροτείται στο πριν και το μετά την οριστική επιστροφή στην Ελλάδα.

ΠΡΙΝ

• Το 1979 έχοντας επιστρέψει για μικρό διάστημα στην Αθήνα ώσπου να κάνει την στρατιωτική του θητεία ο άντρας μου, εργάζομαι στην εταιρεία μελετών Gibbs-Petermueller.

• Από το 1980-1983 εργάζομαι σαν Επιστημονικός Συνεργάτης (TA) στο ‘University of Minnesota Underground Space Center’, ‘Earth-sheltered housing’ και συμμετέχω στην έκδοση ενός σχετικού βιβλίου..

• Από το 1983 ως το 1985 εργάζομαι σαν συνεργάτης στο Αρχιτεκτονικό γραφείο μελετών των Val Michelson & Associates, St. Paul Minnesota.

• Εν συνεχεία, εργάζομαι σαν συνεργάτης του ’University of Minnesota Daylighting Center’, που μελετά τα Ενεργειακά πλεονεκτήματα και τις δυνατότητες του φυσικού φωτισμού σε μεγάλες κτηριακές εγκαταστάσεις, όπως, σε κτήρια γραφείων και Μουσεία.

ΜΕΤΑ την επιστροφή στην Ελλάδα

• Το 1990 εργάζομαι για λίγο στο μελετητικό γραφείο του Α. Τομπάζη, γιατί ήταν το μόνο που ασχολείτο και με την εξοικονόμηση ενέργειας στα κτήρια.

• Στη συνέχεια από το 1990 έως τη συνταξιοδότηση το 2011 δουλεύω μόνη μου. Ξεκινάω από τις διαδικασίες σχεδιασμού και αδειοδότησης της κατοικίας μας σε μια περιοχή εκτός σχεδίου, στα Μεσόγεια, όπου υπήρχε ένα οικόπεδο.

Παράλληλα, αναζητώ πελάτες που να θέλουν να ακούσουν λίγη θεωρία για τα πλεονεκτήματα ενός ‘παθητικού Ηλιακού σπιτιού’ (που στην πορεία κατέληξε να λέγεται ’Βιοκλιματικό’).

Ανακαλύπτω αναγκαστικά, με ‘άφατη χαρά’ τον γρίφο της Ελληνικής νομοθεσίας όπως εκφράζεται στον ΓΟΚ!

Διαπιστώνω με κατάπληξη, ότι πρέπει κανείς να διαθέσει, άπειρο χρόνο έρευνας για το πως θα περάσει ένα κτήριο για άδεια από την πολεοδομία, χρονοτριβώντας μέσα από χιλιάδες ανόητους και άτεγκτους κανονισμούς, αντί να τον διαθέσει στην έρευνα για την βελτίωση αυτού καθαυτού του κτηρίου…

΄Οσον αφορά τους πελάτες, διαπιστώνω πόσο δύσκολο είναι να πειστεί κάποιος, ότι αυτό που του προτείνεις, χωρίς μάλιστα να το χρεώνεις ξεχωριστά και παρ’ ότι ο χρόνος μελέτης είναι τουλάχιστον τριπλάσιος, είναι καλύτερο από μια συμβατική κατασκευή!

Οι περισσότεροι είναι δύσπιστοι, ενώ ελάχιστοι θέλουν πρωτοτυπίες. Θέλουν συνήθως ‘κάτι σαν του γείτονα’..

Στην οικοδομή, οι γυναίκες μηχανικοί, αντιμετωπίζονται με εχθρότητα από τα συνεργεία, λόγω του φύλου τους.

Αν τα ίδια πράγματα τα λέει άντρας, είναι άμεσα αποδεκτά..

Η επαγγελματική θέση της γυναίκας στην Ελλάδα είναι ακόμα Μεσανατολική.. Συνήθως, αν και κάνει την ίδια δουλειά με τους άνδρες, δεν αμοίβεται ούτε εκτιμάται το ίδιο.

Παρατήρησα ότι αν οι γυναίκες ντυνόμαστε ανδρικά, με μπότες, κράνη κ.λπ., μιλάμε βρίζοντας με αγένεια, κάτι σαν εργοδηγοί δηλαδή, αντιμετωπιζόμαστε πιο αποδεκτά. Η ευγένεια εκλαμβάνεται σαν αδυναμία.

Επίσης, ο κοινωνικός ρόλος των γυναικών, αυτός της ’οικοδέσποινας’, της ‘καλής μάνας’, της ‘καλής νοικοκυράς’, της ‘καλής συζύγου’, σε μια χώρα που η ‘οικογένεια’ έχει τα πρωτεία, αποτελεί σημαντικότερη γυναικεία αρετή από την ’καλή Μηχανικό’.

Η ισότητα μεταξύ των φύλων στις δουλειές του σπιτιού, στα ψώνια και στην ενασχόληση με τα παιδιά, δεν έχει φτάσει ακόμα εδώ.

Η ισότητα των φύλων που επιδιώκαμε στα νιάτα μου, βλέπω μετά την επιστροφή μου, ότι όχι μόνο δεν έχει επιτευχθεί, αλλά αντιθέτως έχει μεταλλάξει σε κάτι εντελώς διαφορετικό.

Η γενιά μας δεν δίδαξε τίποτα στα νέα κορίτσια και μάλλον φταίμε εμείς γι’ αυτό…